GEIR ÁGÚSTSSON OG MISES UM HEIMSKREPPUNA

Í nýlegri grein í Þjóðmálum segir Geir Ágústsson að markaðurinn sé stikkfrí þegar heimskreppan er annars vegar, eins og Bubbi syngur "ekki benda á mig, segir varðstjórinn". Varðstjórinn hefur líklegar verið í frjálshyggjufélaginu og sungið með Geir sönginn um að undirrót vandans hafi verið einokun ríkisins á peningaprentun. Heimild Geirs fyrir þessu er frjálshyggjupáfinn og hagfræðingurinn  Ludwig von Mises. En Mises þessi var þeirrar skoðunar að hagfræði væri hrein hugvísindi og að reynslurök skiptu hana engu máli. Sé  kenning hans um að ríkiseinokun á peningaprentun valdi kreppum ekkert annað en hans hugarsmíð er ég ekki viss um að hana beri að taka alvarlega. Enda vitnar Geir ekki í neina "empiríu" máli sínu til stuðnings, aðeins í hugarsmíðar þar sem rakið er hvernig upplýstir og eigingjarnir gerendur myndu hegða sér við tiltekin skilyrði. Í ofan á lag þá hef ég ástæðu til að ætla að kreppur hafi átt sér stað áður en ríkið fékk einokun á peningaprentun. Til að gera illt verra segja þeir Mises og Geir að vextir sem skapast við frjáls viðskipti séu náttúrulegir vextir. En hvernig vita þeir það? Er hugtakið um náttúrulega vexti ekki jafn inntakslaust og hugtak marxismans um vinnugildi? Gefa þeir Geir og Mises sér ekki einfaldlega fyrirfram að hið góða og náttúrulega sé markaðskynja, hið illa og þar með kreppur séu ríkiskynja?

Athugasemdir

[Þorsteinn Sverrisson, 29.12.2008 kl. 17:15]

Hvað getur komið í staðin fyrir markaðinn?  Meira vald stjórnmálamanna og áætlanabúskapur?  Má ég þá heldur biðja um markaðinn þó hann taki dýfur af og til.

Er ekki nokkuð til í því að hagfræði sé hugvísindi. Ég hef fylgst með hagfræðiumræðu lengi og mér finnst að hagfræðingar séu aldrei sammála um neitt, geti rökstutt hvaða hluti sem er og komist að þeirri niðurstöðu sem hentar þeim hverju sinni.

[Vilhjálmur Andri Kjartansson (IP-tala skráð) 29.12.2008 kl. 20:39]

Sæll Stefán og takk fyrir síðast

Ég verð að vera ósammála þér í þessari grein og ég er furðulostinn að þú skulir ekki rökstyðja mál þitt betur. Það er nokkuð ljóst af skrifum þínum að Frjálshyggja er þér hugleikin en árásir þínar á hana virðast bundnar við órökstuddar fullyrðingar, sat best að segja bjóst ég við meiru af þér. Ég verð þó kannski að sýna sanngirni og draga úr kröfum þegar um blogfærslur eru annars vegar enda hef ég sjálfur gerst sekur um að kasta fram staðreyndum í slíkum færslum.

Ég ætla ekki að taka upp neina sérstaka vörn fyrir Geir enda tel ég hann fullfæran um að verja sín skrif sjálfur kjósi hann að gera svo. Mig langaði hins vegar að benda þér á að náttúrulegir vextir eða eðlilegir vextir á hverjum tíma er ekki föst stærð heldur ræðst af frjálsum samskiptum einstaklinga á hverjum stað og hverjum tíma fyrir sig. Það má því með sanni segja að lögmálið um framboð og eftirspurn ráð þar mestu um.

Þar sem þú hefur gaman af því að ýta í frjálshyggjuna þá langar mig að benda þér að frjálshyggja snýst ekki um peninga né einhvers konar markaðshyggju heldur siðferði. Það er best að lýsa því sem svo að frjálshyggja sé stefna þar sem hvers konar ofbeldi er ólíðandi hvort sem það er einstaklingur eða hópur sem beitir því og hvort sem það er gert í skjóli lagasetningar eða ekki. Þá skiptir heldur ekki máli hvort ofbeldi er beitt gegn einstakling eða hóp. Frjálshyggjumenn hafa gjarnan orðað þetta á þann veg að hver og einn einstaklingur sé frjáls til að gera það sem þeir vilja svo framarlega sem þeir brjóti ekki á frelsi annarra.

Frelsið og frjálshyggjan er ólíkt öðrum stefnum ekki krafa um eina tiltekna tilhögun mála, altækt kerfi eða eina aðferð. Frelsið biður ekki um endanlega niðurstöðu né setur það stórsanleikann í öndvegi heldur mannlega skynsemi. Frelsið byggir ekki á sjálfumgleði hinna sannfærðu heldur þekkingarfræði efnahyggjunnar og fræðilegrar hógværðar. Frelsið byggir á þeirri heimspeki að stjórnmála- og vísindakenningar verða aldrei sannaður einungis afsannaðar.

Þess vegna skiptir m.a. frelsið til að gagnrýna óendanlega miklu máli. Krafan um frelsi afneitar endanlegum sannleika en krefst stöðugar framfara og nálgunar við sannleikann. Hún afneitar endanlega fullkomnu samfélagi en krefst stöðugra framfara og félagslegra umbóta.

Frjálshyggja og frelsi gerir ekki ráð fyrir því að framfarir séu verk fárra útvaldra, heldur félagslegt fyrirbrigði, flókið ferli margra og ólíkra einstaklinga. Megin forsendur framfara felast því alls ekki í miðstýringu og stofnanaveldi, heldur fjölbreytileika, samskiptahæfni og samanburði af margvíslegu tagi. Krafan um frelsi vinnur því gegn valdhroka, undirlægjuhætti, útskúfun, einelti, sérhagsmunum, forréttindahópum og klíkumyndun. Hún virðir einstaklinginn og sérkenni hans og miðar að því að virkja grasrótina og leifa hverjum og einum að njóta sín og sinna verka.

Allt tal um að kreppan sé komin undan rifjum frjálshyggju er hjákátlegt og allt í senn barnaleg. Auðvitað hefur það gífurleg áhrif að stærstu ríki heims hafa prentað peninga linnulaust og haldið vöxtum lágum þegar enginn sparnaður var fyrir hendi. Auðvitað voru fleiri þættir á borð við ríkisábyrgðir á húsnæðislánum, meingölluð löggjöf á borð við CRA löginn í USA og kapp ríkja (aðalega í Evrópu) að tryggja  innistæður í bönkum og í sumum tilvikum millibankalán með ríkisábyrgðum. Slíkar ábyrgðir eru ekki bara hættulegar við aðstæður sem þessar heldur eru þær ósiðlegar og ólíðandi. Einstaklingar eiga að bera ábyrgð á eigin gjörðum en ekki velta þeim yfir á skattgreiðendur.

Ég ætla ekki að hafa þetta mikið lengra en vona að þú hafir gaman af lestrinum og þú sérð líklega að faðir minn er ekki eini frjálshyggjumaðurinn á heimilinu :).  Ég hlakka til að fá svar frá þér enda skorast ég aldrei undan góðum rökræðum.

[Stefán Snævarr (IP-tala skráð) 30.12.2008 kl. 12:24]

Hvað athugasemdir Þorsteins varðar þá er þeim fljótsvarað: Hann gefur sér að valið standa á milli markaðskerfis og áætlunarkerfis. En auðvitað er blandaður markaðsbúskapur ríkjandi og virkar í megindráttum vel, frjáls markaður og áætlunarbúskapur eru  vart framkvæmanlegir nema í draumaheimum líkana. Nóbelshagfræiðingurinn Joseph Stiglitz segir til dæmis að frjáls markaður geti ekki verið til vegna þess að upplýsingar á markaði séu ævinlega ósamhverfar, sumir (sérstaklega hinir ríku og voldugu) hafi ávallt betri aðgang að upplýsingum en aðrir. En samkvæmt hagfræði er jafnt aðgengi að upplýsingum forsenda þess að frjáls markaður geti virkað. Annar nóbelshagfræðingur, Paul Samuelson, telur útilokað að framkvæma frjálsan makrað nema í einræðisríki, lýðræðið er jú stöðugt að bögga markaðinn! Ég vil bæta við að þetta styrkir þá tilgátu að frjáls markaður geti ekki verið til. Hve sennilegt er að einræðisherrann láti ekki undan þeirri freistingu að krukka í markaðinn sjálfum sér í vil? Blandað hagkerfi er "the only game in town", það fer eftir efnum og aðstæðum hvort rétt er að auka "frelsi" markaðarins eða efla ríkisþáttöku í efnahagslífinu (ég nota ekki áróðursorðaleppa eins og "ríkisafskitpi". Það er velathugað hjá Þorsteini að hagfræði er hálfgerð hugfræði og ekki mikil vísindi, eins og hann bendir á þá deila hagfræðingar um flest og erfitt að finna sæmilega marktækar sannanir. En samt trúir Þorsteinn frjálshyggju-hagfræðikreddunni um að markaðurinn sé svaka góður, áætlunarbúskapur svaka vondur. Hann er í mótsögn við sjálfan sig.

En eins og sjá má í svari mínu við Vilhjálmi Andra þá tek ég tillit til þess sem hagfræðingar segja en vinsa það úr því sem mér sýnist. Hagfræði er ekki hjáfræði eða kukl þótt þessi fræði séu ekki eins merkileg og frjálshyggjumenn einatt halda.

Hvað varðar svar Vilhjálms Andra þá verður að telja honum til afbötunar að hann er kornungur og eins og ungra manna er háttur ginnkeyptur fyrir hátimbruðum hugmyndakerfum. En hann er bráðvelgefin og ætti því að geta betur en bloggummæli hans sýna. Satt best að segja einkennast þau  af þeim kommúníska hroka sem frjálshyggjumenn hafa tileinkað sér, rétt eins og kommúnistar forðum talar hann niður til andstæðings í kennaratóni en notar lítið annað en slagorð og frasa, skapar villandi mynd af veröldinni með hlutdrægu orðagjálfri, t.d um að frjálshyggjan virði einstaklinginn. En ef tilraunir til að koma á frjálsum markaði leiða til þess að þeir ríku verði ofurríkir og geti notað ríkidæmi sitt til að ráða miklu umsamfélagsþróunina um leið og fátæklingarnir hírast á strætum vegna þess að ekkert velferðaríki ver þá gegn falli þá er staðhæfing Vilhjálms Andra röng.  Þá virðir frjálshyggjan í reynd ekki venjulega einstaklinga, bara þá auðugu. Margt bendir til að hætta á slíkri þróun sé byggð inn í markaðskerfið. Fræðimenn á borð við Stiglitz segja að þessi hafi verið raunin á Viktoríutímanum í Bretland. Fræðimenn eins og nýbakaður nóbelshagfræðingur Paul Krugman segja að á gylltu frjálshyggju-öldinni amerísku (1875-1900) hafi auðmenn ráðið lögum og lofum, keypt dómara og stjórnmálamenn, ástandið á útrásaríslandi er ekki ósvipað. Krugman og fjöldi annarra fræðimanna segja að frjálshyggjuvæðingin ameríska sem hófst um 1980 hafi leitt til þess a) að hagvöxtur var minni en á ríkisþáttökuskeiðinu 1945-1980, b) að hinir ríku hafi rakað saman fé á meðan meðalkani þéni minna á unna klukkustund en fyrir 30 árum, c) fjöldi rannsókna benda til þess að félasglegur hreyfanleiki hafi minnkað í BNA, Bretlandi og Nýja Sjálandi á hinu mikla frjálshyggjuvæðingaskeiði í þessum löndum. Í dag er auðveldara að komast áfram í velferðaríkjunum en þessum þremur löndum frjálshyggju. Sé aukið markaðsfrelis ástæðan fyrir minnkandi félagslegum hreyfanleika í þessum löndum þá þýðir það að þetta svokallaða frelsi leiðir til stéttskiptingar og stéttkúgunar og er því ekki réttnefnt frelsi. Vilhjálmur má vita að hart er deilt um frelsishugtakið, stórfrægir heimspekingar á borð við Charles Taylor telja frelsisskiling frjálshyggjunnar kolrangan.

Hvað kreppuna varðar virðist Vilhjálmur ekki vita að sjálfur frjálshyggupáfinn Alan Greenspan viðurkennir að viðskiptalífinu hafi verið gefinn of laus taumur, það hafi verið of "frjálst" og það hafi ollið kreppunni. Hagfræðingar á borð við Stiglitz taka undir þetta, margir beina sjónum sínum að afleiðunum (derivates) og segja að ofur-"frelsi" til viðskipta með fyrirbæri af þessu tagi sé ein höfuðástæðan fyrir kreppunni. Íhaldskarlinn, hagfræðingurinn og fyrrum forsætisráðherra Noregs Kaare Willoch segir að vissulega hafi rotnu íbúðarlánin gert illt verra en höfuðástæðan sé skortur á eftirliti og stjórn á afleiðum og öðru slíku. Þýska vikuritið Der Spiegel spurði 5 nóbelshafa ´hagfæri, þar á meðal Phelps, Stiglitz og Samuelsson um hver væri höfuðorsök kreppunnar. Þeim  sýndist sitt hverjum en ENGINN þeirra nefndi ríkisafskipti sem orsakavald!!  Vilhjálmur segir það barnalegt og hjákátlegt að kenna markaðnum um kreppuna, eru þessir menn barnalegir? Hefur Vilhjálmur fengið nokkuð annað en (hólm)steina í staðinn fyrir brauð? Hefur hann nokkurn tímann litið í rit sem gagnrýna frjálshyggju?

[Vilhjálmur Andri Kjartansson (IP-tala skráð) 31.12.2008 kl. 18:02]

Sæll og takk fyrir svarið

Ég gef ekki mikið fyrir röksemdafærslu sem miðar við það eitt að setja út á þann hátt sem ég kýs að koma skoðunum mínum á framfæri. Það má vel vera að einhverjum kunni að þykja málflutningur minn hrokafullur og í kennaratón en þá verða þeir hinir sömu bara að eiga það við sig. Ég gæti nú sagt að margur heldur mig sig, Stefán minn.

Þú setur upp dæmi til að sýna fram að frjálshyggjan virði ekki einstaklinga. Fyrir það fyrsta þá byggir frjálshyggja á virðingu við einstaklinga á þann hátt að þeir eru ekki beitir þvingunum eða ofbeldi og þar af leiðandi frjálsir til athafna bundnir engu nema frelsinu sjálfu. Dæmið sem þú leggur upp með afsannar það ekki en fyrir utan það er dæmið þitt byggt á hinni margfrægu Matador villu. Matador villan einkennist af þeirri hugmyndafræði að hagkerfið sé fasti og ef einn verður ríkur verður annar fátækur, það er kannski engin verðmætasköpun í sósílasima sem skýrir þennan hugsunarhátt. Til að gera langa sögu stutta þá segir það sig nokkuð sjálft að maður sem verður ofsaríkur og verður það án beitingu ofbeldis (það er mjög mikilvægt að auðurinn verður til án beitingu ofbeldis) þ.e. hann tekur ekki með valdi verðmæti af öðrum , verður að skapa  verðmæti sem aðrir ásælast og eru tilbúnir að skipta sínum verðmætum fyrir. Það sem ég er að fara að segja kann að hljóma eins og frasi en hin gullna regla í viðskiptum er að enginn stundar viðskipti nema hann telji sig græða á þeim.

Viktoríutímabilið í Bretlandi er frábært dæmi um frjálsan markað en lífsgæði bötnuðu til muna og í raun meira á því tímabili en á 500 árum þar á undan. Medical science birti fyrir sex árum rannsókn sem sýndi að lífslíkur jukust til muna við upphaf iðnbyltingarinnar og tekur mest stökk á Viktoríutímanum en hefur eftir það verið á mjög stöðugri og jafnri uppleið.

Þú nefnir ríkisþáttökuskeið á USA en nefnir engar tölur máli þínu til stuðnings mér þætti gaman að sjá hvar þú færð þessar tölur því samkvæmt OECD hefur hagvöxtur verið miklu meiri frá 1980. Ertu búinn að gleyma því að það fyrsta sem RR gerði þegar hann tók við embætti forseta var að berjast við verðbólgu og hnignandi hagkerfi.

Það er alltaf gott að bera saman lönd. Tökum USA vs til dæmis Svíþjóð sem er jafnaðarríki með blandað hagkerfi. OECD setur skilgreiningu á fátæku heimili sem heimili með árstekjur innan við 25 þúsund dollara á ári. Árið 2000 í USA voru 25 prósent heimila talin fátæk sama ár og með sömu skilgreiningu flokkuðustu 40 prósent heimila í Svíþjóð vera fátæk. Árið 2006 voru 14 prósent heimila í USA skilgreind fátæk en 43 prósent í Svíþjóð. Tökum Private consumption sem dæmi líka:

PRIVATE CONSUMPTION

GDP Total Retail trade Sundry

USA 307,000 206,000 69,000 137,000

Sweden 223,000 113,000 38,000 75,000

Source: GDP and private consumption figures come from OECD Economic Outlook, 2001:1.

Retail sales are taken from US Census (table 1 under http://www.census.gov/svsd/www/artstbl.html)

and Swedish retail sales from HUI. SEK /USD = 7,65 (May 2004).

Allur samanburður milli USA og EU er Bandaríkjunum í hag og ekkert ríki Evrópu nema Ísland, Lúxemborg og olíufurstarnir í Noregi komast á topp20 listann yfir ríkustu fylki USA. Auðvitað að ógleymdum Svisslendingum.

 

Af hverju segi ég að þetta sér ríkiskreppa ? Fyrir það fyrsta þá er lagasetningarvald í höndum „ríkisins“ árið 2000 fengu nokkrir jafnaðarmenn að lauma inn lögum um skuldatrygginaafleiður.

Nú eru afleiður og framvirki samningar bara leiðir til að tryggja sig fyrir of miklum sveiflum og geta vissulega ýtt undir vandamál en skapa þau ekki. Afleiður sem trygging til þriðja mans, og þá ekki í formi þriðjamans löggerning, brýtur í bága við grundvallareglur frjáls markaðar og býr til beina hagsmuni af hrakföllum annarra ( menn geta haft óbeina hagsmuni en það er annað mál). Fyrir mér er þetta pínulítið eins og að banna A að drepa B beint en leyfa honum að setja fé til höfuðs honum. Kannski ekki góð líking en samt. Hér brestur ríkið grunskyldu sinni að vernda grundvallaréttindi einstaklinga.

„Ríkis“vandamálið hefur verið og er þvingaðar lánveitingar og ríkisábyrgð. Í kreppunni miklu var töluvert um greiðsluerfiðleika, eðlilega, og þá er stofnað Federal Housing Administration sem tryggði húsnæðislán og tók allan áhættuna af bankakerfinu og 1938 eða fjórum árum eftir FHA var komið á fót er Fannie Mae stofnað til að kaupa slæm húsnæðislán af bönkum. Þetta er í raun upphafið á ríkisábyrgð og útrýmingu ábyrgra lánveitinga. Það er svo ekki fyrr en 1977 að The Community Reinvestmen Act (CRA) lögin eru sett og neyða banka til að stunda viðskipti á svæði sem bankar höfðu ekki kosið að lána mikið inna sökum slæmra endurgreiðslna. Árið 1975 eru Home Mortage Diclosure Act lögin set og bankar neyddir til að gefa upp nákvæmar upplýsingar um þá sem sækja um lán hjá þeim og um leið eru þeir dæmdir eftir lánveitingum á grundvelli CRA lagana, þetta myndi ég telja gróft brot á persónuvernd en svona virka ríkisafskipti. Árið 1991 eru enn meiri þvinganir settar á bankakerfið og nú þurfa banakar að lána óháð efnahag og mega ekki nota credit histroy eða áætla hlutfall af launum sem færi í greiðslur á húsnæðisláninu. Bankar þurfa að samþykkja annað veð sem fyrstu greiðslu og greiðslumat er komið langt niður í gólf. Bankar áttu það á hættu og eiga enn að fá á sig allt að 500 þús dollara sekt á hvern þann sem þeir hafna á grundvelli þess sem við myndum kalla eðlilegs greiðslumats.

Upp úr 1991 fjölgar þeim sem eiga eigið húsnæði úr 56 prósentum í hátt í 72 prósent til ársins 2005. Þessa gífurlegu fjölgun má rekja til sprengingar sem varð á markaðnum í kjölfar viðurlagna við CRA árið 1991, oft nefnt the racial statistic. Röng skilaboð voru send til markaðarins frá ríkisvaldinu í gegnum gölluð lög, offjárfesting vinnuafls og fjármagns varð að bólu sem gat ekki annað en sprungið.  Á meðan húsnæðisverð hækkaði skipti það ekki máli því menn gátu flippað fasteigninni sinni ef þeir lentu í greiðsluerfiðleikum.  Þegar húsnæðisverð lækkaði sökum offramboðs gátu menn ekki selt sig frá skuldum sínum þá kom auðvitað hrina gjaldþrota og slíkt keyrði náttúrulega mortgage-based securites niður sem varð síðan ríkisfyrirtækjunum Fannie Mae og Freddie Mac í þrot.  

Grundvöllurinn þessarar kreppu er kominn frá þeirri hugmyndafræði að fyrra menn ábyrgð á kostnað ríkisins (skattgreiðenda). Það er blandað markaðskerfi sem kemur þessu öllu á stað. Kreppur sem verða á markaðnum án tilstilli ríkisins s.s. netbólan, leiðrétt sig yfirleitt miklu fyrr og eru fyrir vikið minni.

Ég skil ekki af hverju menn telja að kreppa sem er afleiðing ríkisafskipta verð leyst með ríkisafskiptum.