ÓTÍMABÆRAR ATHUGASEMDIR 2: UM ÞARFA, HARÐA MIÐJU

 

Fyrir rúmri hálfri öld orti Leonard Cohen orti svo:

 

„I know you heard it‘s over noe and war must surely come

The cities they are broke in half and the middle men are gone“

 

Þessi orð eiga enn betur við í dag en í 1967. Stórstríð virðist yfirvofandi, bæði í Auatur-Asíu og Evrópu. Þankaveita nokkur segir að Rússar búi sig undir stríð við NATÓ innan fimm til tíu ára.

Þeir gætu unnið sigur í  Úkraínu ef hægriöfgaöfl í bandaríska þinginu halda áfram að tefja samþykkt fjárveitinga til Úkraínu.

Eins og það sé ekki nóg eru  Ísraelar  önnum kafnir við að murka lífið úr Gasabúum. Og íslamskir öfgamenn brýna kutana.

Vestanhafs hafa miðjumennirnir horfið, borgirnar klofnir í tvennt, öfgaöfl til hægri og vinstri vaða uppi. Ofstopafullir rétthugsendur og ofstækisfullir þjóðrembungar gera sig gildandi  alls staðar á jarðarkringlunni. Ekki má á mili sjá hvor er umburðarlausari. „Hart er í heimi…“

Skammt er öfganna á milli,  á vissum sviðum eru margir hægri- og vinstriöfgamenn sammála, Pútín á sér fylgismenn meðal beggja.

Vinstripútínistar mega ekki vatni halda af hrifningu yfir andstöðu Pútíns gegn Bandaríkjunum, hægripútínistar elska þjóðrembu hans og fjandskap við samkynhneigða.

Ég lenti einu sinni í feisbókardeilu við frjálshyggjumann sem varði Pútín og hallmælti Úkraínu. Vinurinn lofsöng skattastefnu Rússa, skattar væru þar lágir.

Ég benti honum á að Pútín og aðrir óligarkar skattlegðu Rússa óbeint með því að ræna auðæfum þjóðarinnar og flytja til hinna illu Vesturlanda.

Píp frjálshyggjupútínistans er grátbroslegt, ekki síst í ljósi þess að rússneska kerfið er ríkiskapítalískt.

Engu síður grátbroslegur  er stuðningur vinstriputínista við hinn rússneska rányrkju-kapítalisma, tekjum og eigum er ójafnar skipt austur þar en í hinni illu Ameríku.

Hvað er til ráða? Ekkert annað en að efla skynsamlega, hógværa en harða miðjustefnu. Hin harða miðja sýnir öfgaöflunum í báða heimana en á friðsamlegan og rökvísan máta. Hún verður að tala máli umburðarlyndis. 

Um leið má hún  ekki frjósa ídeólógískt, hún verður að vera opin fyrir hugmyndum úr ýmsum áttum og vera tilbúinn til að viðurkenna villu síns vegar.

Við þurfum harða miðju.

JÓLABÓKARÝNI 5: Ból eftir Steinunni Sigurðardóttur

 

Í Heimsljósi er Ólafur Kárason látinn böggla saman ástarkvæði sem hefst svona:

„Líneik veit ég langt af öðrum bera

létta hryssu í hópi staðra mera“

Aðalpersónan í nýju skáldsögu Steinunnar heitir Líneik en ekki fylgir sögunni hvort hún er afbragð annarra kvenna.

Ástin er Steinunni hugleikin að vanda, í þessari sögu ofurást, ást sem er fólki skaðvænleg. Líneik hefur ofurást á huldumanni, fornvinur hennar á henni, móðir hennar á föðurnum, hann á karlmanni og sá á honum.

Einbjörn togar í tvíbjörn, tvíbjörn í þríbjörn o.s.frv.

Ástarsorgin er kannski í fyrirrúmi, þar með talin sorg Líneikar yfir ótímabæru láti dóttur og besta vinar. Og láti foreldra og eigin krankleika, krabbanum.

Svo sliguð er hún af ást og sorg að hún flyst í hús við sjó (Sælubólið) sem er  skammt frá eldstöðvum og bíður þess að gjósi og hraunið gleypi hana og bólið.

Heiti bókarinnar, Ból, vísar jafnt til bóls þar sem ástarleikir eru framdir og hins byggða bóls.

Líkön og skáldsögur

Vikjum að öðru. Í síðustu tveimur heimspekiskruddum mínum hef ég sett fram þá kenningu að í skáldsögum megi finna líkön af veruleikanum, ekki óskyld vísindalegum líkönum.

Í líkönum er myndin af veruleikanum einfölduð með þeim hætti að  öll áhersla  er lögð á þá þætti, sem varða þá rannsókn sem verið er að stunda. Vægi þeirra er ýkt fyrir sakir raka

Í Bóli er ástin sýnd í sinni ýktustu mynd,  ofuráhersla lögð á hana en horft fram hjá öðrum þáttum. Eins og í góðu líkani.

Líkön eru hvorki sönn né ósönn en misfrjó, hið sama gildir um skáldsögur. Í Bóli má finna líkan sem   gefur lesanda kost á sjá ástina sem hættuspil, sem tortímandi afl. Líkanið er vel hannað og virðist frjótt.

Heimspekingurinn Martha Nussbaum staðhæfir að ást sé ekki altaf blind, hún geti stundum opnað augu manna, veitt þeim innsýn í veruleikann. Ofurástin í bók Steinunnar er ekki þess eðlis, hún blindar og skaðar.

En skáldsaga væri ekki skáldsaga ef ekkert annað en líkanið kemur við sögu, þar skilur með skáldskap og vísindum.

Hversdagslífi er vel lýst í bókinni, persónusköpun er öll hin ágætasta. Í líkani er flest skissukennt, í skáldskap verða persónur helst að vera margþættar.

Náttúran leikur mikilvægt hlutverk, bæði sem frelsandi afl og ógnvaldur. Eldgosið mögulega er bæði tortímandi og frelsandi í senn, getur veitt Líneik líkn, frelsað  frá sorg og ástarsorg.

Rétt eins og ástin sem er náttúruafl, frelsandi og eyðileggjandi. Sem hún er við það að fyrirfara sér uppgötvar hún hálfdautt lamb og kýs að bjarga lífi þess og sínu um leið.

Lambið er dæmi um frelsandi mátt náttúrunnar, eins og tré og blóm eru í lífi Líneikar.

Stíllinn og fleira

Bókin er giska lipurlega skrifuð, á köflum mjög vel stíluð, ekki síst þegar Líneik er látin lýsa því hvernig ofurástin heltók hana.

Sá kafli snart mig djúpt, lokakaflinn er líka frábærlega velskrifaður.

En bókin er ekki fullkomin fremur en önnur mannanna verk. Til dæmis er meginsamtal Líneikar við Eyjó (kærasta föður hennar) stirðbusalegt á köflum, ögn ræðukennt, jafnvel sjálfshjálparbókarkennt.

Og Eyjó birtist í  bókarlok  svo lítið eins og deus ex machina, best að láta það goðmagn hvíla í friði.

Hvað um það, ég fékk allmargar  stjörnur í augun. Bókin er margra verðlauna virði.  

Líneik ber kannski ekki af öðrum en Ból ber af flestum skáldsögum. 

ÓTÍMABÆRAR ATHUGASEMDIR 1: Napóleon var LÍKA umbótamaður!

 

Hér með hefur göngu sína blogg/feisbókar-þáttur en heiti hans er ættað frá Friedrich Nietzsche sem reit kver með heitinu „Unzeitgemäße Betractungen“, útlagt á íslensku: Ótímabærar athugasemdir.

 

Nietzsche vildi með þessu heiti undirstrika að í ritgerðunum væru viðurkennd viðhorf gagnrýnd, t.d. gagnrýndi hann þá  dýrkun á sagnfræði og kenningunni um sögulegar framfarir sem  var mjög áberandi á þessum árum.

Ég hyggst í þessum þáttum gera slíkt hið sama, leikurinn hefst á gagnrýni á vinsælar hugmyndir um Napóleon.

Fyrsta athugasemdin  er skrifuð í tilefni kvikmyndarinnar um Napóleon en í henni er honum aðeins lýst sem herforingja og elskhuga.

Í hlutverki þess síðarnefnda gerir hann það án þess að fara úr buxunum, bara í Hollywood geta menn slíkt.

Í lok myndarinnar er vígi þriggja milljóna manna lýst á hendur honum, rétt eins og andstæðingar hans væru saklausir af mannfallinu.

Ekkert orð um réttarbætur hans, ekki setning um það hvernig hann gaf Gyðingum borgararéttindi og hjó víða að feysknum rótum lénsveldis. Hann svipti m.a. handverksgildin einokunaréttindum sínum og jók með þessu og öðru  markaðsfrelsi.

 Í myndinni  er hann sýndir sem herforingi í Egyptalandi, ekkert sagt um tilraunir hans til að koma á umbótum þar í landi, veita innfæddum borgararéttindi.

 

 Forveri fasista eða frjálslyndur umbótamaður?

 

Þrátt fyrir þetta kalla sumir hann forvera Mussolinis og Hitlers, skynsamari menn leggja áherslu á að hann hafi verið eindreginn fylgismaður upplýsingastefnunnar og stuðlað, þrátt fyrir allt, að framförum.

Til að mynda var hann lagabætir mikill, hann setti sínu mikla veldi lög sem við hann eru kennd. Með því gerði hann Frakkland og allt sitt heimsveldi að réttaríki og þó.

Rétt eins og forverar hans í frönsku byltingunni var hann lítill unnandi kvenréttinda, ef eitthvað var dró úr réttindum kvenna í lögum hans.

Í þessu sjáum við tvíeðli Napóleons, með einni hendinni jók hann mannréttindi, með hinni dró hann úr slíkum réttindum. Tvíeðlið sést líka í herför hans um Ítalíu í lok átjándu aldar, annars vegar opnaði hann gettó Gyðinga og gaf þeim full réttindi, hins vegar rændi hann listaverkum í stórum stíl.

Þegar hann hernam Möltu frelsaði hann innfædda undan oki  musterisriddarana, afnam lénsveldið og veitti Gyðingum og múslimum trúfrelsi.

En hermenn hans svívirtu dómkirkjuna í La Valetta og gerðu hana að hesthúsi. Svo mjög mislíkaði hinum rammkaþólsku Möltubúum framferði þeirra að þeir risu gegn Frökkum og tóku Bretum fagnandi.

Napóleon ætlaði að losa Spánverja úr viðjum rannsóknarréttar og erkikaþólsku, láta sól upplýsingarinnar skína yfir landið. En fór fram með slíkum ofstopa að Spánverjar fengu nóg og gerðu uppreisn gegn Frökkum.

Ekki síst  gegn Joseph Bonaparte, bróður Napóleons sem keisarinn hafði gert að konungi Spánverja. Sá játaði í bréfi til bróður síns að hann nyti einskis stuðnings á Spáni.

Joseph var ekki eini bróðurinn sem Napóleon gerði að konungi og þóttu fæstir þeirrar miklir skörungar.

Hermann Lindkvist segir í ævisögu Napóleons að hann hafi öðrum þræði verið korsískur ættbálkahöfðingi sem taldi sjálfsagt að hygla ættingjum sínum.

Samt talar Lindkvist yfirleitt vel um hann, bendir til dæmis á að Bretar hefði sagt stríð á hendur honum árið 1803 þegar Evrópa hafði notið friðar um nokkurt skeið.

Það er því rangt að Napóleon hafi einn borið ábyrgð á hildarleiknum sem ekki lauk fyrr en við Waterloo tólf árum síðar. En hann lét leyfa þrælahald á ný í nýlendum Frakka, frönsku byltingarmennirnir höfðu afnumið það.

Annað mikið fólskuverk var framkoman við Haitímenn.  Hinn stórmerki leiðtogi blökkumanna þar í landi, hernaðarsnillingurinn Toussaint L‘Ouverture, hafði losað landið við franska nýlendukúgun, afnumið þrælahald og komið á upplýstu stjórnarfari.

En Napóleon sendi her til landsins og lét handataka L‘Ouverture sem veslaðist upp og dó í frönsku fangelsi. Saga Haití hefði kannski orðið önnur ef Napóleon  hefði látið landið  í friði.

Þá kann einhver að  spyrja  hvort enn eitt fólskuverkið hafi verið  það að hann stofnsetti leynilögreglu í félagi við hinn skuggalega lögreglustjóra Fouché. Svarið er að lögregluveldi Napóleons var í mildara lagi, fáir pólitískir fangar.

Napóleon fór jafnan  mildum höndum um andstæðinga og keppinauta. Hin miklu mistök hans var innrásin í Rússlandi, þar missteig hinn snjalli herforingi sig. Af einhverjum ástæðum vildi hann hernema Moskvu en ekki höfuðborgina Pétursborg sem var mun  nærri veldi hans en Moskva.

Hefði hann náð því að sigra Rússakeisara hefði Pólland losnað undan rússnesku oki og þróun Rússlands kannski orðið önnur. Hefðu ánauðgir bændur þar fengið frelsi? Væri einhver Pútín í valdastóli þar eystra nú?

Að meta ferilinn.

Til að meta feril Napóleons verða menn  að hafa í huga hvernig veröldin var á hans dögum. Vart voru til eiginleg lýðræðisríki, vísir var að lýðræði í löndum eins og Sviss og Bretlandi, en þó var hann stærstur í Bandaríkjunum.

En þar nutu blökkumenn, indíánar og konur engra lýðræðisréttinda, flestir blökkumenn voru þrælar og frumbyggjar hundeltir eins og villidýr.

 Í Bretlandi nutu auð- og aðalsmenn einir lýðræðislegra réttinda. Þeir áttu líka einkarétt á frama í embættiskerfi og her, gagnstætt Frakkaveldi þar sem allir karlmenn nutu þessa réttar, þökk sé frönsku byltingunni og lagasetningu Napóleons. 

Hinu verður ekki neitað að Bretar og Bandaríkjamenn höfðu tiltölulega mikið  mál- og prentfrelsi, slíku var ekki til að dreifa í veldi Napóleons.

Lokaorð.

Hvað sem því líður þá er gjörsamlega fáránlegt að líkja Napóleoni við Hitler, Mussolini og Stalín. Þeir káluðu frelsinu, Napóleon jók það sum part, dró sum part úr því.

Hann var margþættari en andskotinn.

PS Í kvikmyndinni er Wellington lávarður látinn árið 1815 tala um Belgíu en það land var ekki til þá. Einnig er téður lávarður látinn ávarpa Naflajón sem „your grace“. Bretar viðurkenndi ekki Napóleon sem keisara, kölluðu hann ávallt „general Bonaparte“, stundum „Bony“.

 

Helstu heimildir:

Jospin, Lionel 2014: Le mal napoléonien. París: Éditions du Seuil.

Jospin bölvar Napóleoni í sand og ösku og telur hann bera ábyrgð á öllu sem miður hefur farið í Frakklandi síðust tvær aldirnar. En þessi fyrrum forsætisráðherra Frakklands ómakar sig ekki á að vísa í heimildir.

 

Lindkvist, Hermann 2004: Napoleon (þýð. Henrik Eriksen). Ósló: Schibsted.

Norma, Pierre 2002: Napoléon. París: Maxi-livres.

Roberts, Andrew, viðtal í Daily Beast