Hildur Sverris og frelsið

Hildur Sverrisdóttir, þingkona, segist vera mikil talskona frelsis og fjargviðrast yfir því að ýmsir þingmenn kalli sig „frjálslynda“ en vilji samt láta ríkið hafa „vit fyrir fólki“.

Skilgreiningarvandinn

 Ekki kemur fram hvernig Hildur skilgreinir frelsið en mikilvægt er að skilja að frelsishugtakið er margrætt og margþætt. Það er í eðli sínu umdeilanlegt hugtak (e. essentially contested concept) (mest af því sem hér segir á rætur í bók minni Kredda í kreppu, blaðsíðu 161 til 189 og víðar).  

Til er ókjör mismunandi skilgreininga á því og  þeim tengdar margvíslegar kenningar um samfélagið. Það er ekki hlaupið að því að skera úr um ágreining manna um þetta hugtak þótt vissulega megi benda á fáránlegar skilgreiningar á því. Við vitum hvað frelsið ekki er, ekki hvað það er! Og þar stendur hnífurinn í kúnni. Þeir þingmenn sem Hildur býsnast yfir gera líklega ráð fyrir öðrum skilgreiningum á hugtakinu en þeirri sem Hildur trúir á. Skilgreiningar sem ekki eru endilega verri en hennar.

Neikvætt frelsi

Líkast til gerir hún ráð fyrir því að frelsi sé það sem heimspekingar kalla „neikvætt frelsi“: Frelsi er fjarvera tálmana og þvingana, sérhver einstaklingur má gera það sem hann vill svo fremi hann skerði ekki frelsi annarra (Berlin 1994: 157-168).

Í ofan á lag má ætla að hún fylgi frjálshyggjuhugmyndinni um neikvætt frelsi: Markaðurinn og einkaeignarétturinn eru  frelsisins meginn, ríkið er því andstætt nema þegar það verndar einkaeignarétt og einstaklinga gegn ofbeldi.

En hér er margs að gæta: Standa frjálsar fóstureyðingar undir nafni eða hefta þær frelsi fóstursins? Kenningin um neikvætt frelsi gefur ekkert svar við þessari spurningu, svarið varðar það hvort litið er á fóstrið sem hluta af líkama konunnar eða sem sjálfstæða mannveru. Þess utan má spyrja hvort bann við fóstureyðingum sé ekki dæmi um að ríkið hafi vit fyrir (kven)fólki, ráði líkama kvenna. Ekki er  auðvelt að leysa þann vanda.

Spyrjum áfram: Voru ráðstafanirnar sem gerðar voru til að hefta útbreiðslu kóvídsins freklegar árásir  á frelsi  manna eða nauðsynlegar ráðstafanir til að vernda frelsi þeirra gegn smiti frá öðrum? Var þetta dæmi um að ríkið hafi haft vit fyrir fólki? Aftur er spurt spurningar sem erfitt er að svara.

Ofurveldi auðsins

Til að gera illt verra er engan veginn ljóst að markaður og einkaeign séu ávallt frelsisins  meginn. Um aldamótin 1900 var vald stórfyrirtækja og auðmanna vestanhafs geigvænlega mikill, ríkis-„afskipti“ afar lítil, ekkert velferðarkerfi og hlutur hins opinbera í þjóðartekjum aðeins 2-3%. Auðvaldið ameríska keypti stjórnmálamenn og dómara og gat jafnvel krukkað í kosningar (samkvæmt t.d. Krugman 2007). Því var engin furða þótt í skáldssögu Jack Londons The Scarlett Plague sé Bandaríkjum framtíðarinnar lýst sem landi þar sem ráð auðmenn réði öllu.

En upp úr aldamótum gerist að ríkisvaldið í líki Teddy Roosevelts forseta rís upp og tekur að vængstýfa stórfyrirtækin. Paul Krugman segir reyndar að sú vængstýfing hafi ekki tekist að öllu leyti vel, gylltu öldinni hafi ekki lokið fyrr en í kreppunni á fjórða áratugnum. Hvað sem því líður þá átti ríkið hið illa mikinn þátt í að tempra vald auðmanna á borð við John Rockefeller og Andrew Carnegie.

Nú tala Krugman og fleiri  um nýja gyllta öld í BNA, Shoshana Zuboff tekur undir og segir að í vændum sé tækniræði stórfyrirtækja í Kísildal sem lifi á upplýsingum um okkur, ekki vinnuafli okkar eins og fyrirtæki fyrri tíma (Zuboff 2019).

Google og Microsoft eru nánast einokunarfyrirtæki, einokun þeirra er sköpunarverk markaðarins, ekki hins illa ríkis (sjá nánar Stefán Snævarr 2011: 71-99). Erfitt er að sjá hvernig draga megi úr valdi tæknifyrirtækjanna nema ríkið grípi í taumana.

Eða draga úr ofurvaldi sægreifanna á Íslandi án þess að stjórnmálamenn breyti kvótakerfinu (ríkið átti reyndar mikinn þátt í að efla vald þeirra, „Drottinn gaf og Drottinn tók“).

Hugsum okkur að skólakerfið yrði algerlega einkavætt en það leiddi til aukinnar stéttskiptingar og minni félagslegs hreyfanleika. 

Börn foreldra, sem hafa ráð á bestu skólunum, hafi stórt forskot fram yfir hina.

Sagt hefur verið að einkaskólar í Bretlandi auki stéttskiptingu.

Sama hefur verið sagt um hina róttæku einkavæðingu skóla í Svíþjóð en hún er afar umdeild. Sé rétt að hún hafi aukið stéttskiptingu má spyrja: 

Eykur  einkavæðing skóla  frelsið eða minnkar það? Um það má deila. 

Ef frelsi auðmanna og stórfyrirtækja til að ausa fé í stjórnmálamenn leiðir til þess eða  veldi auðsins aukist kann það að þýða  frelsisskerðingu fjöldans.

Er þá rangt af ríkinu að hafa vit fyrir auðkýfingum og takmarka rétt þeirra til að dæla fé í pólitíkusa? Eða eykur ríkið kannski frelsið með þeim hætti?

Ábyrgðarkenningin

Sem sagt, ríkið er ekki alltaf óvinur frelsisins, markaðurinn og einkafyrirtækin ekki ávallt  svið frelsisins.  Nóta bene frelsisins í hinni hefðbundu hugmynd um neikvætt frelsi. Síður hefðbundin er sú útgáfa neikvæða frelsisins sem kallast „félagslega ábyrgðarkenningin“ (e. the social responsibility view). en íslenski heimspekingurinn Kristján Kristjánsson átti mikinn þátt í að þróa hana.

Kristján og félagar eru sammála frjálshyggjumönnum um að frelsi hljóti að vera neikvætt en skilgreina ”tálmanir” eða ”frelsishömlur” öllu víðar en frjálshyggjumenn. Hafi foreldrar alið börn sín upp í undirgefni þá hafa þau hindrað börnin í að standa á rétti sínum. Foreldrarnir bera ábyrgð á ófrelsi barnanna en ófrelsið er neikvætt (Kristján  Kristjánsson 1992: 5-18).

Hvítir menn í Norður-Ameríku eru sagðir hafa reynt að gera frumbyggjana háða áfengi í þeim  fróma tilgangi  að veikja viðnámsþrek þeirrar (samkvæmt t.d. Zinn 2003: 125-148). Samkvæmt ábyrgðarkenningunni báru hvítingjar báru ábyrgð á aukinni áfengissýki  frumbyggja sem dró úr frelsi þeirrar. En frjálshyggjumenn segðu annað: Aðeins ef hvítingjar hefðu beinlínis neytt pöpulinn til að neyta vímugjafanna væri hægt að tala um frelsisskerðingu.

Jákvætt frelsi

Sennilega hæfir ábyrgðarkenningin vel vonda frjálslynda fólkinu sem Hildur skammast út í. Líka jákvæða kenningin um frelsið, samkvæmt henni er frelsið máttarhugtak. Það sem máli skiptir er getufrelsi, frelsi  til að framkvæma, ekki frelsi frá hömlum (neikvæða frelsið).

Fólk sé aðeins frjálst ef það hafi mátt til framkvæmda, það hafi ekki þann mátt ef umhverfið veldur því að það sé undirdánugt, beygi sig fyrir valdinu. Þannig er jákvætt frelsi innra frelsi, spurning um sálarástand (það sem er innra með mönnum). Spyrja má hvort stór hluti Rússa sé undirdánugur, þjóðina hefur verið kúguð frá alda öðli, fólkið lært að beygja sig fyrir ofbeldishneigðum valdhöfum.

En hugmyndin um jákvætt frelsi hefur líka “ytri”, efnahagslega hlið. Heimspekingurinn Richard Norman er jákvæðnissinni og segir að menn geta ekki verið frjálsir nema að eiga einhverra kosta völ. Því betri og fleiri sem kostirnir eru og því hæfari sem við erum til að velja, því frjálsari erum við.

Frelsi er því ekki aðeins fjarvera ytri tálmana heldur líka möguleikinn á vali. Frelsi er á vissan hátt vald (og val). Góð efnaleg kjör, menntun og pólitískt vald geta aukið hæfni okkar til að velja og fjölga um leið kostunum sem kjósa má um. Menntun geti t.d. aukið hæfni okkar til að gagnrýna ríkjandi ástand og þannig sjá nýja félagslega kosti. Bætt kjör þýða að kostum okkar fjölgar og sama gildir um aukið pólitískt vald (Norman 1987: 131-154).

Gagnstætt þessu segir frjálshyggjufrömuðurinn Friedrich von Hayek að við getum verið frjáls þótt við eigum engra kosta völ, þótt okkur sé máttar vant. Enginn segði að fjallgöngumaður sem kominn er í ófærur og á engra kosta völ sé ófrjáls nema hann hafi lent í ógöngunum vegna ofríkis annarra manna (Hayek 1960: 12-13).

Frelsi sem forræðisleysa

Ólíkt Hayek myndu hinir frjálslyndu andstæðingar Hildar sjálfsagt  taka undir málflutning Normans. Þeir myndu væntanlega líka hrífast af kenningum  írska heimspekingsins Philip Pettits.  Hann er sammála neikvæðnissinnum um tvennt: Því að frelsi sé frelsi undan forræði og því að sjálfræði (innra frelsi) sé ekki nauðsynleg forsenda frelsis. En hann er jákvæðnissinni að því leyti að hann telur að frelsi sé ekki bara frelsi frá óumbeðnum afskiptum (Pettit 1997: 51). Hann talar um “frelsi sem forræðisleysu” (e. liberty as non-domination).

Menn geti lifað lífi sínu óáreittir og spakir  en samt verið upp á náð annarra manna komnir. Þeir síðastnefndu gætu hafa látið geðþótta sinn ráða er þeir afréðu að láta mennina í friði og gera þá þannig frjálsa að hætti frjálshyggjunnar (frjálshyggjumenn segja menn frjálsa ef enginn treður þeim um tær).

En þessir menn séu ekki raunverulega frjálsir því afskiptaleysið sem þeir búa við sé skilyrt (e. contingent), tilviljunum undirorpið. Það vildi einfaldlega svo til að ákveðnir einstaklingar ákváðu að láta þá í friði. Þeir lúti forræði þessara einstaklinga, þeir séu upp á náð þeirra komnir og frelsi þeirra sé því takmarkað.

Þetta þýðir m.a. að menn geti ekki verið frjálsir í einræðisríki. Þótt einræðisherrann leyfi þegnum sínum allra náðarsamlegast að valsa frjálsir um þá lúta þeir eftir sem áður forræði hans. Gagnstætt þessu segja frjálshyggjumenn að fólk geti hæglega verið frjálst í einræðisríki og að lýðræðið geti ógnað frelsinu (t.d. Friedman 1976: 13).  

Lokaorð

Hverjum á að trúa, hvaða skilgreining er best, hvaða kenning nálgast sannleikann mest? Salomónsdómur minn er sá að best sé að vera hentistefnumaður um frelsi, láta upplýsta dómgreind ráða hvaða skilgreining og kenning eiga  best við í mismunandi samhengjum.

Frjálshyggjukenningar  eiga vel við þegar gagnrýna skal samfélög á borð við hið norðurkóreska (jafnvel velferðarríkin líka), jákvæða frelsishugmyndin þegar Rússland skal gagnrýnt, ábyrgðarkenningin og sú írskættaða  eiga  best við þegar beint skal gagnrýnum sjónum að BNA.

Hvað sem því líður eiga Hildur og félagar engan einkarétt á hugtakinu um frelsi.

Heimildir:

Berlin, Isiaha 1994 "Tvö hugtök um frelsi” (þýðandi Róbert Víðir Gunnarsson), í Einar Logi Vignisson og Ólafur Páll Jónsson: Heimspeki á tuttugustu öld. Heimskringla: Reykjavík, bls. 157-168.

Friedman, Milton 1976: “The Line We Dare Not Cross”, Encounter, Vol. 47, nóvember, bls. 8-14.

Hayek, Friedrich von 1960: The Constitution of Liberty. London og New York: Routledge. 

Kristján Kristjánsson 1992a: “Sendibréf um frelsi”, Hugur, 5 ár, Bls. 5-18.

Krugman, Paul 2007: The Conscience of a Liberal. London og New York: W.W. Norton & Co.

Norman, Richard 1987: Free and Equal. A Philosophical Examination of Political Values. Oxford: Oxford University Press.

Pettit, Philipp 1997: Republicanism. A Theory of Freedom and Government. Oxford: Oxford University Press.

Stefán Snævarr 2011: Kredda í kreppu. Frjálshyggjan og móteitrið við henni. Reykjavík: Heimskringla.

Zinn, Howard 2003: A People’s History of the United States. 1492- present. New York: HarperCollins Publishers.

Zuboff, Shoshana.  2019:  The Age of Surveillance Capitalism. London: Profile Books Ltd.