KANAR GEGN RÚSSUM. Fyrsti hluti: Rússland, saga og samfélag.

Í lok síðustu aldar starfaði kona  nokkur í tengslum við rússnesk-bandarísk tónlistarsamstarf. Það gekk ekki nema miðlungi vel, konan tjáði mér að Rússar og Kanar væru eins og hundar og  kettir. Rússar væru algerir stigveldismenn og skildu ekkert annað, Kanar hið gagnstæða og botnuðu ekkert í rússneska stigveldinu.

Enda er sagan um tengsl þessara þjóða fremur saga um átök en samvinnu, nú síðast vegna Úkraínustríðsins. Skulu þessi tengsl rædd í  þarnæstu  færslu. Í þessari færslu  mun  ég ræða sögu og samfélag Rússa, í næstu færslu sögu og samfélag Bandaríkjamanna.   Í þarnæstu færslu beini ég sjónum mínum að utanríkisstefnu þeirra í tímans rás.

Hér að neðan mun ég fyrst ræða sögu hins rússneska kúgunarsamfélags frá Ívani grimma til Pútíns og zar-fasisma hans.

Þá beini ég sjónum mínum að Sovétríkjunum  og segi  Karl Marx ekki alsaklausan af hinni sovésku eymd og kúgun. Marxisminn hafi skorað sjálfsmark.

Hið rússneska kúgunarsamfélag

Moskvuríkið varð til í lok miðalda, á sextándu öld hefur Ívan grimmi mikla útþenslu og leggur m.a. undir sig hið fremur frjálslynda borgríki Hólmgarð (Novgorod) og lét fremja skelfileg fjöldamorð á íbúunum. Þar dó hinn mjói vísir að frjálslyndu Rússlandi.

Á sautjándu öld varð austurhluti Úkraínu  hluti af Moskvuveldinu þegar Kósakkaríkið þar kaus að beygja sig undir keisarann, í von um að hann verði það gegn pólsk-litáíska veldinu (Plokhy 2016).

Enn þenst ríkið á átjándu öld út fyrir atbeina Péturs mikla og Katrínar miklu, á þeirri nítjándu leggja Rússar undir sig Mið-Asíu og nokkurn hluta af Kínaveldi, t.d. svæðið þar sem nú er Vladivostok. Minnast má þess að þeir gleyptu stóran hluta af Póllandi, alla Georgíu og Finnland.  

Einnig má nefna að Rússakeisara tókst að útrýma Sirkasissaþjóðinni sem byggði lönd við  Svartahafið. Sirkasissar voru strádrepnir og restinni vísað úr landi, rússneskir bændur komu í staðinn. Einhver staðar las ég að enginn keisari hafi verið talinn standa sig í stykkinu nema hann yki yfirráðasvæði Rússlands.

Rússland varð til vegna útþenslustefnu og hið sama  gildir um Bandaríkin. Þau  þöndu sig yfir meginþorra Norður-Ameríku á kostnað indíánanna sem voru strádrepnir eða reknir inn á afmörkuð svæði. Einnig háðu Bandaríkjamenn stríð við Mexíkóana og lögðu undir sig mikið landflæmi sem áður var hluti af Mexíkó.

Til að skilja Moskvuríkið verða menn þekkja forsögu þess (um rússneska sögu, sjá t.d. Hoskins 2012). Rússland og drjúgur hluti Úkraínu voru lengi hluti af yfirráðasvæði Mongóla og þeirra tatörsku fylgiþjóðar. Þó með þeim hætti að furstar hinna ýmsu austur-slafnesku ríkja voru skattskyldir Mongólum en höfðu visst sjálfsstæði.

Alltént  minnkaði stjórnlyndi Rússa ekki fyrir vikið,  þess utan fór endurreisnin með sitt frjálsræði fram hjá Rússum. Í stað þess fengu furstar Moskvuríkisins þá grillu í höfuðið eftir fall Konstantínópels að Moskva væri hin þriðja Rómarborg, Moskvufursti einn hafði gifst frænku síðasta Býsanskeisara. Heimsfrelsunardella Rússa virðist eiga sér rætur í þessari grillu (Bandaríkjamenn hafa líka slíkar grillur).

Ekki frelsuðust ánauðugir bændur fyrir vikið, um 80% rússneskra bænda voru ánauðugir og mátti selja heilu þorpin eins og kvikfénað (napra og skemmtilega lýsingu á þeirri sölumennsku má finna í skáldsögu Gógols, Dauðar sálir).

Reyndar segir a.m.k. einn sagnfræðingur að innan ramma þorpanna hafi verið vísir að lýðræði og þau hafi notið vissrar sjálfsstjórnar (Hoskins 2012)(mig minnir að Marx segi eitthvað svipað).

Sami sagnfræðingur leggur áherslu á að aðallinn hafi haft umtalsverð völd á  meðan  Fiona Hill og Glifford Gaddy segja að hann hafi verið mun háðari keisaranum en aðallinn í Evrópu vestanverðri. Þau segja að kerfi Pútíns sé í samræmi við það, hann úthluti vildarvinum miklum gæðum, eins og keisararnir forðum (Gaddy og Hill 2015).

Rétttrúnaðarkirkjan rússneska flatmagar fyrir honum enda vön slíku atferli. Í löndum rétttrúnaðarins er hefð fyrir því að ríkið ríki yfir kirkjunni, þannig voru býsanskeisarar yfirmenn kirkjunnar á meðan kaþólikkar guldu páfanum það sem páfans var, keisaranum það sem hans var.

Þannig var kirkjulegt og veraldlegt vald aðskilið á Vesturlöndum, ekki í Rússlandi þar sem kirkjan var hluti af veldi keisaranna. Þetta er ein af ástæðunum fyrir því að frjálsræði hefur búið við betri kjör í Evrópu vestanverðri en í Rússlandi.

Norskur prófessor í rússnesku, Ingunn Lunde að nafni,  segir að menning hafi löngum verið tæki sem rússneska heimsveldið hafi notað til að efla vald sitt (Lunde 2023).

Þegar á átjándu öld höfðu Rússakeisarar hirðskáld sem lofuðu þá. Og gagnstætt sem margir halda hafi hinir miklu rithöfundar nítjándu aldarinnar verið fremur valdsins megin en hitt. Þjóðskáldið Alexander Púskín hafi vissulega oft verið gagnrýninn á samfélagið og þurft að berjast við ritskoðunina. En hann hafi ekki gagnrýnt  hið rússneska heimsveldi,  er Rússar lögðu undir Kákasus hafi þeir færst íbúunum siðmenningu (ég spyr: Í líki bændaánauðar?).

Lunde bætir við að  í  kvæði um orrustuna við Poltava lofi hann heimsveldið og fordæmi úkraínska kósakkahöfðingjann Ivan Mazepa sem barðist með Svíum gegn Pétri mikla, Rússajöfri. Til að gera illt verra hafi Púskín ort kvæði þar sem hann verji það hvernig Rússaher braut á bak aftur uppreisn Pólverja árið 1831 en þeir voru kúgaðir af  Moskvuvaldinu.

Hvað um Dostójevskí? Sat hann ekki í fangabúðum vegna andófsstarfsemi? Vissulega, svarar Lunde, en hann breytti um skoðun, tók að aðhyllast trúar-mýstík og rússneska þjóðrembu. Lunde segir að ekki sé óalgengt meðal rússneskra menntamanna að þeir berjist fyrir auknu einstaklingsfrelsi en verji um leið heimsveldið rússneska.

Gott dæmi sé nóbelshafinn Josef Brodskí sem lenti illa í Sovétvaldinu og flutti til Bandaríkjanna. Hann hafi ort níðkvæði um Úkraínu þegar landið öðlaðist sjálfsstæði. Eftir að hafa hellt svívirðingum yfir Úkraínumenn hafi hann lokið kvæðinu á að segja að á dauðastund muni Úkraínumaðurinn vitna í Púskín, ekki í „lygar“ Taras Sévstenkós, þjóðskálds Úkraínumanna. Pútín hefði ekki getað gert betur.

Lunde segir að ekki megi  gleyma því að Rússaher stundi menningarstríð á hernumdu svæðunum í Úkraínu. Úkraínskar bókum sé hent út úr bókasöfnum, samanber bókabrennur nasista. Einungis sé kennt á rússnesku í skólum, söfn eyðilögð og menningarverðmætum stolið.

Í Maríupol, sem rússnesku yfirgangsseggirnir eyðilögðu, sé komið stórum skiltum með myndum af rússneskum rithöfundum. Hún gefur í skyn að úkraínskuvæðing Kænugarðsstjórnar sé skiljanlegt viðbragð við rússneskri menningarheimsvaldastefnu.

Ég er ekki dómbær á boðskap Lundes en vil þó minna á að ýmsir andans menn rússneskir hafa andæft valdsmönnum og kerfi þar. Nefna má Lev Tolstoj,  anarkistann Mikael Bakúnín, og Andrei Sakharov. Alexandr Solsénitsin andæfði vissulega sovétvaldinu en hafði afturhaldssamar, stjórnlyndar, þjóðrembu- og réttrúnaðarskoðanir. 

Hvað um rússneskan almenning? Kunningi minn sem giftur er rússneskri konu og kann rússnesku, segir mér að æðimargir Rússar séu tilbúnir til að herða sultarólina ef það verður til þess að vald og dýrð Rússlands aukist.

Rússneski rithöfundurinn Ludmila Ulitskaja segir í viðtali við norskan fjölmiðil að hinn undirlægjusami homo sovieticus lifi enn góðu lífi í Rússland. Hafi Ulitskaja og kunningi minn á réttu að standa þá kunna þau að hafa skýringuna á því hve margir Rússar flatmaga fyrir Pútín og styðja heimsveldisbrölt hans (margt má ljótt um Bandaríkjamenn segja en undirlægjusemi er ekki meðal ókosta þeirra).

En því má ekki gleyma að fjöldi Rússa er á móti Pútín og stríðsrekstri hans, hundruð þúsunda hafa yfirgefið Rússland eftir að árásarstríð hans hófst.

Stuðningurinn við Pútín var skiljanlegur fyrstu árin sem hann var við völd. Hann kom á stöðugleika eftir umrót og hrun Jeltsínsáranna.

Vandinn er sá að spillingin er engu  minni í Rússlandi Pútíns en á Jeltsíntímanum og misdreifing auðs hefur ekki minnkað. Auk þess er Pútín orðinn einræðisherra án þess að það stuði meirihluta Rússa.

Þeir virðist margir hverjir hæstánægðir með hina kristilegu, heimsveldissinnuðu  zar-fasísku hugmyndafræði hins pútínska einræðis.  

Pútín vitnar stundum í Ivan Iljín sem var e.k. fasisti. Sá bjó í Þýskalandi um langt skeið og fagnaði valdatöku nasista í grein sem hann mun hafa skrifað 1933. Hann mun hafa haldið áfram að verja fasískar skoðanir eftir stríð en var um leið konungssinni.  Það fylgir sögunni að Pútín lét flytja jarðneskar leifar Iljíns til Rússlands  (Snyder 2018).

Maður sem jarmar um afnasistavæðingu er hliðhollur manni sem fagnaði valdatöku nasista! Annar „hugsuður“  sem tengist Pútín  er Alexander Dúgín en sá mun vera undir áhrifum frá illanum  Iljín.

Dólgurinn Dúgín boðar rússneskan fasisma segir í grein sem í enskri þýðingu heitir „Fascism-Borderless and Red“ (Dúgín 1997). Fasistinn elski hið brútala, ofurmannlega og englalega. Eðli fasismans sé nýtt stigveldi, nýr aðall. Um leið sé margt í stefnu hans sósíalískt, Hitler og Mússólíní hafi mistekist m.a. vegna þess að þeir voru of vinsamlegir auðhringjum og borgaralegum öflum. Rússneski fasisminn eigi að forðast þau mistök og aðlaga stjórnarfarið rússneskum aðstæðum.

Svo  segir í enskri þýðingu á grein hans: „In distinction  to rigid Marxist-Leninist dogmas, Russian national socialism proceeds from an understanding of social justice which is characteristic exactly for our nation, for our historical  traditions, our economic ethics“ (Dúgín 1997).

Pútín hefði ekki skrifað undir þetta þar eð hann varði markaðskerfið í rökræðum við kommúnista þegar hann var forsætisráðherra (skv Hill og Gaddy 2015). Hans zar-fasismi er hægriútgáfan með áherslu á andúð á kynhverfum, jákvæðri mynd af keisarastjórninni og rétttrúnaðarkirkjunni.

Rússneska „byltingin“ og  sjálfsmark marxismans

Á zar-fasisminn  sér einhverjar rætur í Sovétkommúnismanum?  Pútín var alltént KGB-maður.

Sovétkommúnismann má telja eina birtingarmynd  Moskvuríkisins. Hann var afurð byltingar, réttar sagt valdaráns atvinnubyltingarmanna.

En ekki náði hún þeim markmiðum sínum að gera menn frjálsa, færa alþýðunni völd og allsnægtir. Öðru nær, hún leiddi til villimannlegrar kúgunar og efnahagslegrar eymdar.

Karl Marx er ekki saklaus af þessu, hin sovéska kúgun var sjálfsmark marxismans. Hann og Engels segja í Kommúnistaávarpinu að í sósíalismanum yrði að stofna landbúnaðar- og iðnaðarheri, miðstýra hagkerfinu og koma á vinnuþvingun (þ. Arbeitszwang, rangþýtt á íslensku sem vinnuskylda) (Marx og Engels 2008, Marx 1969).

Spurt er: Hver á að sjá um heragann og vinnuþvingunina? Getur miðstýring ekki leitt til alveldis?

Í öðru riti segir Marx að í sósíalismanum eigi menn að fá kvittun fyrir vinnustundum, gegn framvísun hennar eigi þeir að fá úthlutað vörum sem kostað hefur álíka vinnustundir að framleiða (Marx 1968).

Spyrja má hvort kerfi þetta getur virkað án viðamikils skrifræðis (sjá miklu nánar Stefán Snævarr 2021: 186-235).

Af þessu má sjá að Karl Popper hafði á röngu standa er hann taldi að Marx hefði ekki haft tiltölulega skýrar hugmyndir um hvernig sósíalisminn myndi arta sig (Popper 1971).

Til að gera illt verra hvöttu þeir Marx og Engels  í öðru riti byltingarmenn til að stunda hryðjuverk (Marx og Engels 1850). Engels talaði innfjálgur um glæsiárið 1793 í frönsku byltingunni (…des glorreichen Jahres 1793“) (Engels 1959). Það var ár ógnarstjórnarinnar, er svo að skilja að hann hafi talið hana til fyrirmyndar? (sjá nánar Stefán Snævarr 2013: 39-49).

Marxískir byltingarmenn voru miklir bókstafstrúarmenn og virðast hreinlega hafa farið eftir bókstafnum í Kommúnistaávarpinu og Byltingarávarpinu. Í desember 1917 bönnuðu bolsévíkar verkföll, í janúar 1918 ráku þeir lýðræðislega kjörið þing heim.

Þá kann einhver að segja að Sovétríkin hafi verið fórnarlamb vestræns samsæris, eins og Steinn Steinarr orti  “Og þótt þú tapir, það gerir ekkert til/því það var nefnilega vitlaust gefið” (Steinn Steinarr 1991: 164).  

Þetta er ekki sennileg tilgáta, m.a. vegna þess að þátttaka Vesturveldanna í   borgarastyrjöldinni  (íhlutunarstríðið)  var fálmkennd og illa skipulögð. Hefði verið um samsæri ræða þá hefði þátttaka þeirra ekki verið svo fálmkennd.

Auk þess  bendir flest til að hinar fámennu vestrænu hersveitir hafi ekki ofreynt sig á þátttöku í átökunum  (samkvæmt t.d.  Flake 2019: 549-552). Í einu tilviki munu bolsévíkar í tiltekinni rússneskri borg hafa beðið bandamenn um aðstoð.

Í ofan á lag bárust Evrópuríkin á banaspjótum og gátu ekki aðstoðað andbyltingarmenn mikið þótt þau hefðu fegin viljað  (Þjóðverjarnir voru sennilega hæst ánægðir með Bolsévíkastjórnina þar eð hún  hafði dregið Rússland út úr stríðinu).

Þessi ríki voru örmagna eftir fyrri heimsstyrjöld og í Bandaríkjunum óx einangrunarsinnum ásmeginn. Kanar ofreyndu sig ekki á þátttöku í íhlutunarstríðinu  enda önnum kafnar við að fækka mjög í herliði sínu.

Bæta má við að marxistinn Rosa Lúxembúrg kvartaði yfir skorti á tjáningarfrelsi í Rússlandi þegar haustið 1918 og ári seinna fordæmdi annar marxisti, Karl Kautsky,  bolsévíka fyrir kúgun og yfirgang. Þeim láðist að nefna hið meinta vestræna samsæri, kannski af því að ekkert slíkt hafi verið framið  (Lúxembúrg 1967: 108–114)(Kautsky 1967: 118–123).

Nefna má að anarkistinn Mikael Bakúnín spáði því árið 1872 að marxísk bylting myndi leiða til valdatöku menntamanna og hrikalegrar kúgunar (Bakúnín 1872). Engu líkara er en að sagnarandi hafi komið yfir hann.

Auðvitað kom fleira til en sjálfsmark marxismans. Lenín taldi að verkamenn gætu aldrei öðlast meira en fagfélagsvitund, atvinnubyltingarmenn yrðu að hafa vit fyrir þeim og veita þeim forystu. Í byltingarflokknum skyldi ríkja stigveldi.

Þegar í byrjun tuttugustu aldar gagnrýndi Lev Trotskí flokksskipun Leníns harkalega (Trotskí 1967: 62–65). Fyrst myndi miðstjórnin taka völdin í flokknum, þá aðalritarinn völdin yfir henni og samfélaginu öllu. Hann reyndist sannspár.

Deila má um hvort flokkshugmyndir Leníns hafi verið marxískrar ættar. Voru þær kannski fremur í anda hins rússneska stjórnlyndis? En hafi Bakúnín á réttu að standa má ætla að Marx hafi sáð fræjum flokkshugmyndanna. Alltént hefur skortur Rússa á frjálslyndum hefðum gert illt verra í Sovétríkjunum sálugu.

Öll vötn féllu að sama firðinum. 

Lokaorð

Bændur voru enn kúgaðri í Rússlandi en víðast í Evrópu, landið miðstýrðara,  ósnortið af endurreisninni, heimsveldisþættir í hugsun margra andans manna  og valdsmenn haldnir heimsfrelsunardellu.

Slíkt og þvílíkt veit ekki á gott, það kann að hafa átt þátt í kúgun kommúnistaáranna þótt veilur marxismans og lenínismans hafi valdið miklu um hana.

Nýjasta birtingarmynd rússnesku kúgunarhefðarinnar  er hinn heimsveldissinnaði zar-fasismi Pútíns.

 

Heimildaskrá:

Bakúnín, Mikael 1872: „On the International Workingmen‘s Association and Karl Marx“, https://www.marxists.org/reference/archive/bakunin/works/1872/karl-marx.htm. Sótt 11/4 2023.

Dúgín, Alexander 1997: „Fascism-Borderless and Red“ https://www.linkedin.com/pulse/syrizas-moscow-connection-fascism-borderless-red-dugin-umland   Sótt 9/4 2022.

Engels, Friedrich 1959: “Der magyarische Kamp”, Neue rheinische Zeitung, Nr 194, 13/1 1849, í Karl Marx-Friedrich Engels: Werke. Band 6. Berlin/DDR: Dietz Verlag, bls. 165–173.

Flake, Lincoln  2019: Nonsense from the beginning o.s.frv.“ The Journal of Slavic Military Studies, Vol. 32, Issue 4, bls. 549-552, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/13518046.2019.1690189

Hill Fiona og Gaddy, Clifford 2015:  Mr. Putin: The Operative in the Kremlin. The Brooking Institution.

Hoskins, Geoffrey 2012: Russian History: A Very Short Introductionþ Oxford: Oxford University Press.

Jóhannes Björn Lúðvíksson 1979: Falið vald. Reykjavík: Örn og Örlygur.

Kautsky, Karl 1967: „Kommunisme og terror“ (þýð. óþekktur), Jens A. Christophersen (ritstj.) Bolsjevikrevolusjonen 1917. Ósló: Pax forlag, bls. 118–123.

Lunde, Ingunn 2023: „Imperiets diktere“, Morgenbladet, Nr. 1, 6-12 janúar.

Lúxembúrg, Rósa 1967: „Den russiske revolusjon“ (þýð. óþekktur), Jens A. Christophersen (ritstj.) Bolsjevikrevolusjonen 1917. Ósló: Pax forlag, bls. 108–114. ´

Marx, Karl og Engels, Friedrich 1850: “Address of the Central Commitee to the Communist League”, http//www.marxists.org/archive/marx/works/1847/communist–league/1850-ad 1.htm. Sótt 25/2 2011.

Marx, Karl 1968: “Athugasemdir við stefnuskrá þýzka verkamannflokksins”. Þýðandi Brynjólfur Bjarnason. Úrvalsrit.  2 bindi. Reykjavík: Heimskringla, bls. 314–331.

Marx, Karl  1969: Manifest der kommunistischen Partei. München Wilhelm Fink Verlag (af einhverjum ástæðum er þessi útgáfa eignuð Marx einum) (upprunalega gefin út 1850/1851).

Marx, Karl og Engels, Friedrich  2008: Kommúnistaávarpið (þýðandi Sverrir Kristjánsson) Reykjavík: Hið íslenzka bókmenntafélag (upprunalega gefin út 1948).

Plokhy, Serhii 2016: The Gates of Europe. A History of Ukraine. Harmondsworth: Penguin.

Popper, Karl  1971:  The Open Society and its Enemies. Volume II: Hegel and Marx. Princeton, New Jersey: Princeton University Press.

Snyder, Timothy 2018: The Road to Unfreedom. Russia. Europe. America. New York: Duggan Books. 

Stefán Snævarr 2013: ”Marx og Engels: Þjóðir og alþjóðaremba“, Þjóðmál  nr. 2, 9. árg., bls. 39-49.

Stefán Snævarr 2021: Bivrøst. Funderinger og grublerier. Oslo: Kolofonforlaget.

Steinn Steinarr 1991: Að sigra heiminn, í Ljóðasafni. Reykjavík: Vaka-Helgafell.

Trotskí, Lev 1967: „Klassens førstefødselsrett“ (þýð. óþekktur),  Jens A. Christophersen (ritstj.) Bolsjevikrevolusjonen 1917. Ósló: Pax forlag, bls. 62–65.

Um íhlutunarstríðið https://en.wikipedia.org/wiki/Allied_intervention_in_the_Russian_Civil_War

Um circassian þjóðina https://en.wikipedia.org/wiki/Circassian_genocide

Um Ivan Iljín https://en.wikipedia.org/wiki/Ivan_Ilyin