KANAR GEGN RÚSSUM. Þriðji hluti: Samskipti þeirra

Bæði Rússland og Bandaríkin eru fjölþjóðaríki og heimsveldi. Heimsveldisbrölt Rússa einkennist af hreinum yfirgangi og sum part skiljanlegu ofsóknarbrjálæði.

Brölt Bandaríkjamanna  einkennist að sumu leyti af  yfirgangi en sá yfirgangur er oft tempraður af húmanisma og einangrunarhyggju (bandaríska bremsan er ein útgáfa temprunarinnar).

Utanríkisstefna BNA er að nokkru leyti imperíalísk, húmanísk og einangrunarkennd. Þessi þrír þættir vefjast saman með ýmsum hætti.

Hvað um Rússa? Að leggja undir sig nágrannalönd og kúga þjóðir þar hefur löngum einkennt rússneska utanríkisstefnu. Þessi hneigð eflist vegna nojunnar, hún er að því leyti skiljanleg að Rússar hafa oft orðið fórnarlömb innrása. Heimsveldisstefna þeirra eru einatt bremsulaus.

Hér skulu samskipti ríkjanna rædd, í næstu færslu verður sjónum beint að alþjóðabrölti Kana með hliðsjón af því rússneska. 

Samskipti BNA og Rússlands

Áður hefur þáttur Bandaríkjamanna í íhlutunarstríðinu verið nefndur en hann var harla lítilfjörlegur. Spyrja má Vesturlönd hafi haft rétt til að skipta sér af rússneska borgarastríðinu. Því má svara með að benda á að bolsévíkar höfðu tekið völdin með valdaráni og hunsað úrslit lýðræðislegra kosninga. Í ofan á lag höfðu þeir haft í hótunum við vestræna ráðamenn, hvatt til uppreisna gegn þeim. Þeir höfðu rétt til að verja hendur sínar gegn ólögmætri bolsastjórn.

En ekki má gleyma því að andstæðingar bolsévíka, sem Vesturlönd því miður studdu, hvítliðarnir, voru engu skárri en þeir. Meðal annars frömdu þeir fjöldamorð  á Gyðingum, rauðliðarnir voru líka atgangsharðir í manndrápum og kúgun enda höfðu Marx og Engels hvatt til þess.

Í síðari heimsstyrjöldinni sendu Bretar og Bandaríkjamenn Sovétmönnum vopn í stórum stíl, ekki er víst að þeir hefðu staðist áhlaup nasistahersins án þess stuðnings (Steinfeld 2022). Sé varnarbarátta Úkraínumanna gegn zar-fasíska hernum staðgenglastríð þá gildir slíkt hið sama um vörn Sovétmanna gegn  þýska hernum. Engum dettur í hug að kalla hið síðastnefnda „staðgenglastríð“, því ætti enginn að kenna hið fyrrnefnda við slíkt stríð.

Sumir halda að í Jaltasamkomulaginu hafi verið kveðið á um skiptingu Evrópu í áhrifasvæði Vesturvelda og Sovétmanna. Því hafi kúgun þeirra síðastnefndu á fylgiríkjum sínum verið í samræmi við samkomulagið. Vandinn er sá að það stendur ekki stafkrókur í samkomulaginu um þess lags skiptingu (hér er samkomulagið). Þar á móti kemur að sagt er að halda skuli lýðræðislegar kosningar í Póllandi.

Stalín stóð ekki við það ákvæði. Reyndar segja sumir að óformlegt samkomulag hafi verið gert um að nágrannaþjóðir Sovétríkjanna skyldu hafa vinsamlega afstöðu til þeirra. Kannski túlkuðu Sovétmenn það mögulega ákvæði sem boð um skiptingu Evrópu en orðasambandið  „að hafa vinsamlega afstöðu“ merkir ekki það sama og „að verða leppríki“.

En þá má spyrja hvers vegna þeir reyndu að kúga Vestur-Berlín til hlýðni, borgin var á hernámssvæði Vesturveldanna. Vissulega drógu Sovétmenn heri sína út úr Norður-Noregi, Norður-Íran og Bornhólm. Það kann að vera merki þess að þeir hafi trúað á skiptinguna og talið þessi svæði á vestrænu áhrifasvæði. En kannski voru þeir einfaldlega hræddir við bandarísku kjarnorkusprengjuna.

Alla vega drógu Sovétmenn her sinn út úr Austurríki árið 1955 eftir að þeir urðu atómbombu-væddir. Einnig létu þeir hlutlaus Evrópuríki eins og Írland í friði, það bendir gegn því að þeir hafi haft illt í hyggju gagnvart Vestur-Evrópu. Einnig  kann það, sem hér segir, að benda til þess að þeir hafi trúað á skiptinguna.

Kannski héldu Sovétmenn sig á mottunni, ekki bara vegna hræðslu við Bandaríkin, heldur líka vegna trúar á sögulega nauðsyn. Leiðtogar þeirra kunna hafa haldið að fyrr eða síðar myndi sósíalisminn sigra, þess vegna þyrftu þeir ekki að leggja á sig að fara í hasar við Vesturveldin. 

Marxistinn Karl Kautsky andæfði byltingarstefnu á sömu forsendum, engin ástæða væri fyrir gera byltingu með tilheyrandi blóðsúthellingum. Sósíalisminn myndi sigra hvað sem tautaði og raulaði. 

Samt getum við ekki útilokað að Sovétríkin hafi viljað leggja Vestur-Evrópu undir sig. Ráðamenn þeirra trúðu á sigur sósíalismans og útilokuð ekki að Sovétherinn gæti stuðlað að honum.

Þess utan hlýtur auður Vestur-Evrópu að hafa verið freistandi fyir Sovétmenn með sitt misheppnaða efnahagskerfi.

Víkjum aftur að kenningunni um skiptingu álfurnnar. Velta má því  fyrir sér hvort  stórveldin hafi haft einhvern rétt  til að skipa málum í smærri ríkjum, hafi skiptingin átt sér stað sem er fremur ósennilegt.

Minnast má þess að Bandaríkjamenn drógu mestallan herafla sinn frá Evrópu eftir stríð, Sovétmenn ekki. Bandaríkjamenn hefðu mögulega getað beitt kjarnorkuvopnum  gegn Sovétríkjunum áður en þau eignuðustu slík tól, kannski virkaði bandaríska bremsan hér. Þessar staðreyndir benda gegn því að Kanar hafi haft illt í huga gagnvart Sovétríkjunum.

Hvað áhrærir viðveru stórra sovéskra hersveita í Mið- og Austur-Evrópu þá kann sá her að hafa haft það meginhlutverk að halda þessum þjóðum í skefjum. Ekki er gefið að hersveitirnar hafi verið ógn við Vestur-Evrópu.

Samt tel ég að það sem hér hefur verið sagt bendi til þess að Sovétmenn hafi borið meiri ábyrgð á kalda stríðinu en Vesturveldin. Innrás norður-kóreskra bandamanna þeirra í Suður-Kóreu árið 1950 bendir líka til þess.  

Þó má ekki gleyma skiljanlegri rússneskri paranoju, hvað eftir annað hafa stórir herir ráðist inn í Rússland, kannski vildu þeir bara fá stuðpúða milli sín og mögulegra innrásarherja (en vildi Stalín ekki heimsyfirráð kommúnista?).

Nasistar ætluðu sér að leggja landið undir sig, Napóleon ekki, hann  vildi bara neyða Rússakeisara til að halda að sér höndum. Og eins og áður segir frelsaði Napóleon ánauðuga bændur hvarvetna þar sem stórher hans fór um.

Nú virðist nýtt kalt stríð vera í uppsiglingu, enn ber Moskvuvaldið meiri ábyrgð á því en Vesturveldin. Zar-fasistarnir stunda hreinræktaða landvinningastefnu í Úkraínu, Pútín dregur ekki dul á að hann telji Moskvu eiga rétt á að ríkja hvarvetna þar sem keisararnir skvettu úr skinnsokknum (hér um mögulega innlimun Belarús í Moskvuríkið). Senditík hans, Dmitri Medvedvev, segir beinum orðum að Úkraína eigi  engan tilverurétt.

 Þá kann einhver að spyrja hvort innrásin er ekki bara skiljanleg viðbrögð við stækkun NATÓ. Því er til að svara að ekkert bendir til þess að stækkunin ógni Rússlandi. Eða hvers vegna hafa Bandaríkin dregið drjúgan hluta af herafla sínum úr Evrópu á síðustu áratugum? Sem kunnugt er var herstöðin á Keflavíkurflugvelli lögð niður árið 2006 og sjö árum síðar drógu Kanar skriðdrekasveitir sínar út úr Þýskalandi.

Þangað til innrásin hófst var ekki einn einasti bandaríski hermaður í Eystrasaltslöndunum og Póllandi, velflest NATÓ-ríki höfðu dregið stórlega úr útgjöldum til hermála, Þjóðverjar nánast lagt her sinn niður. Þessar staðreyndir benda gegn því að stækkunin hafi verið gerð til að þjarma að Rússum.  

Enda segir fyrrum forsætisráðherra Pútíns, Mikael Kasjanov, að einræðisherrann viti mætavel að NATÓ ógni ekki Rússum.

Ég bæti við: Fyrrum kommúnistaríki sóttu um inngöngu í NATÓ vegna ótta við Rússana, ráðamenn þar vissu að þeir  myndu  fyrr eða síðar fá heimsveldisgrillur á ný.

Fyrir þrjátíu árum sagði hinn pólski Lech Walesa að þegar Rússar undirrituðu samninga þá héldu þeir á penna í annarri hendi, á handsprengju í hinni. Eða hvers vegna drógu Finnar ekki úr vígbúnaði sínum? Kannski vegna þess að þeir höfðu góða og gilda ástæða til að vantreysta Rússum.

 Hefðu Bandaríkin viljað koma Rússlandi á kné má spyrja hvers vegna ráðamenn þeirra dekstruðu Úkraínumenn til að láta kjarnorkuvopn sín af hendi við Rússa. Eða hvers vegna George Bush eldri nánast grátbað Úkraínumenn um að segja sig ekki úr lögum við Sovétríkin. Eða hvers vegna Obama var lengi tregur til að senda þeim vopn.  Hvers vegna Trump lagðist flatur fyrir Pútín?

En því verður ekki neitað að Vesturlönd vanmátu paranoju Rússa. Mary Louise Sarotte hefur lög að mæla er hún segir að fara hefði mátt hægar í stækkun NATÓ og vinna betur úr „partnership for peace“ sem Rússar áttu aðild að. Réttar hefði verið að  leyfa nýjum ríkjum aðild að NATÓ í áföngum, veita þeim aukaaðild fyrst og taka Rússland jafnvel með. Til að gera illt verra  niðurlægðu Vesturlönd Rússa þegar þeim var ekki einu sinni sagt frá áætlunum NATÓ um að hefja loftárásir á Serbíu. Um leið segir Sarotte það hreina firru að NATÓ hafi lofað Rússum að færa ekki út kvíarnar (Sarotte 2021). Hún hafði aðgang að skjölum James Bakers, þáverandi utanríkisráðherra BNA, og segir að hann hafi ekki gefið neinn ádrátt um það.

Bæta má við að þótt  hann hefði kannski gefið slíkt í skyn þá hafði hann ekkert umboð til þess. Ekki er hægt að taka neina ákvörðun um nýja meðlimi NATÓ nema með skjalfestu samþykki allra aðildaríkja en engu slíku var til að dreifa. Þvættingurinn um loforðið  á sér rætur í bullinu um að Bandaríkin ráði öllu í NATÓ, nánar um það hér að neðan.

Margir Rússar trúa loforðaruglinu og halda líka að hrun Rússlands á Jeltsínsárunum hafi verið Vesturveldunum að kenna. En aðalorsök þessa hruns var hið ömurlega efnahagskerfi kommúnistaráranna og sú staðreynd að rússneskir valdaaðilar seldu sjálfum sér fyrirtæki á spottprís og rændu þjóðina.

Vestrænir ráðgjafar Rússa gerðu illt verra með kjánalegri kreddutrú, þeir mæltu með einkavæðingu strax í gær og lyftu ekki litlafingri til að kynna sér sögu og hefðir Rússa. Minnihluti ráðgjafasveitarinnar með nóbelshagfræðinginn Joseph Stiglitz í broddi fylkingar mælti með því að fyrst yrði landið gert að réttaríki en meirihlutinn fór sínu fram (skv Stiglitz 2002: 133-165).

Spyrja má hvers vegna einkavæðingin tókst miklu betur í Póllandi en í Rússlandi. Kann ástæðan að hafa verið sú að vísir að réttaríki hafi verið til í fyrrnefnda landinu, ekki því síðarnefnda?  Engin ástæða er til að trúa því að ráðgjafasveitin hafi verið á mála hjá Bandaríkjastjórn og haft það markmið að leggja Rússland í rúst. Sönnunarbyrðin er þeirra sem því trúa.

Hins vegar má velta því fyrir sér hvort Bandaríkin hefðu átt að veita Rússlandi Marshallaðstoð, Þorvaldur Gylfason heldur því fram að þeir látið það eiga sig til að koma Rússum á kné. En hefði slík aðstoð ekki bara horfið  í spillingarhítina  rússnesku?

Alla vega er ekki útilokað að ýmis mistök Vesturlanda hafi rekið Rússa í faðm Pútíns. Hvað sem því líður virðast margir Rússar trúa geipi hans um að NATÓ sé bara tæki Bandaríkjamanna. Það er sannanlega rangt, ef svo væri þá hefði Merkel ekki getað komið í veg fyrir að Úkraína gengi í NATÓ fyrir rúmum áratug en Bandaríkjamenn börðust fyrir því. Erdogan hefði heldur ekki getað seinkað inngöngu Svía og Finna í bandalagið ef það væri bara tæki Kana.

Hvað um Úkraínu? Sumir halda að Maidanuppreisnin hafi verið liður í valdaráni sem Bandaríkjamenn hafi stjórnað. Auðvitað reyndu Bandaríkjamenn að fiska í gruggugu  vatni uppreisnarinnar en það þýðir ekki að þeir hafi stjórnað henni. Eða mútaði CIA milljónum manna til að taka þátt í mótmælaaðgerðum viku eftir viku?

 Eðlilegasta skýringin er sú að flestir Úkraínumenn hafi fengið sig fullsadda á spillingu, yfirgangi og Rússaþjónkun Janúkevits, forseta. Meirihluti þingsins samþykkti að svipta hann völdum, reyndar var það ekki í samræmi við sjórnarskrá, samkvæmt henni hefði þurft tvo þriðju hluta til þess. En brýtur ekki nauðsyn stundum lög?

Það  hefur alltént orðið lýðræðisvæðing í Úkraínu á árunum eftir Maidan þótt landið sé enn spillt og ólígarkar of valdamiklir. Timothy Snyder telur að Pútín hafi ráðist inn í landið af ótta við að lýðræðisvæðingin smitaði Rússa. Fleira kann að  hafa komið  til, draumur Pútíns um að endurreisa Rússland sem risaveldi og hrein græðgi, löngun til að klófesta náttúruauðlindir Úkraínu. Eða rússneska ofsóknarbrjálæðið.

Lokaorð

Niðurstaðan er sú að Bandaríkin hafa að jafnaði verrið siðferðilega skárri en Rússland á alþjóðavettvangi. Moskvuvaldið bar meiri ábyrgð á kalda stríðinu en Kanar, líka á kalda stríðinu nýja, því sem nú er að hefjast.

Heimildir:

Sarotte, Mary Elise 2021: Not an Inch: The Making of the America Russia Post-Cold War Stalemate. Yale University Press.

Steinfeld, Hans-Wilhelm 2022:  Russland kriger. Stamsund: Orkana.

Stiglitz, Joseph 2002: Globalization and its Discontents. Harmondsworth: Penguin Books.

Texti Jaltasamkomulagsins:

https://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/yalta-conference-agreement-declaration-liberated-europe

Um Jaltasamkomulagið: https://www.history.com/topics/world-war-ii/yalta-conference

Kasjanov, viðtal https://www.youtube.com/watch?v=GpWQWk1aWJw.

Snyder viðtal https://www.youtube.com/watch?v=um-SEQDQidM

Medvedev viðtal https://www.youtube.com/watch?v=kNTv4im_Cu8

BNA dró skriðdreka út úr Þýskalandi

https://www.stripes.com/theaters/us-army-s-last-tanks-depart-from-germany-1.214977

Fasismi Rússlands https://filternyheter.no/ett-ar-etter-24-februar-invasjonen-russlands-ferd-mot-fascismen/?fbclid=IwAR1tOiD0MbLpliPCIYvEIWMnKLLLIGGmFrckTWEzp8VZiMgU4ogDdHTLIIY

Borgarastyrjöldin rússneska https://en.wikipedia.org/wiki/Russian_Civil_War

Vilja innlima Belarús

https://www.yahoo.com/news/russia-belarus-strategy-document-230035184.html?guccounter=1

 

Athugasemdir

[Bjarni Bjarnason (IP-tala skráð) 15.4.2023 kl. 06:03]

Frískandi pistill sem slær á tilhneigingar á Vesturlöndum varðandi meðvirknis/masó hugmyndir í bland við erfðasyndasyndrúmið að Vesturlönd beri ábyrgð á framferði Rússa.  Svona rétt eins og sést nokkuð í loftslagsumræðu.   

[Stefán Valdemar Snævarr, 15.4.2023 kl. 07:53]

Takk Bjarni. Vesturlönd eru ekki alsaklaus af þessu en ábyrgðin er fyrst og fremst Rússa sjálfra.