Hildur Sverris og frelsið

Hildur Sverrisdóttir, þingkona, segist vera mikil talskona frelsis og fjargviðrast yfir því að ýmsir þingmenn kalli sig „frjálslynda“ en vilji samt láta ríkið hafa „vit fyrir fólki“.

Skilgreiningarvandinn

 Ekki kemur fram hvernig Hildur skilgreinir frelsið en mikilvægt er að skilja að frelsishugtakið er margrætt og margþætt. Það er í eðli sínu umdeilanlegt hugtak (e. essentially contested concept) (mest af því sem hér segir á rætur í bók minni Kredda í kreppu, blaðsíðu 161 til 189 og víðar).  

Til er ókjör mismunandi skilgreininga á því og  þeim tengdar margvíslegar kenningar um samfélagið. Það er ekki hlaupið að því að skera úr um ágreining manna um þetta hugtak þótt vissulega megi benda á fáránlegar skilgreiningar á því. Við vitum hvað frelsið ekki er, ekki hvað það er! Og þar stendur hnífurinn í kúnni. Þeir þingmenn sem Hildur býsnast yfir gera líklega ráð fyrir öðrum skilgreiningum á hugtakinu en þeirri sem Hildur trúir á. Skilgreiningar sem ekki eru endilega verri en hennar.

Neikvætt frelsi

Líkast til gerir hún ráð fyrir því að frelsi sé það sem heimspekingar kalla „neikvætt frelsi“: Frelsi er fjarvera tálmana og þvingana, sérhver einstaklingur má gera það sem hann vill svo fremi hann skerði ekki frelsi annarra (Berlin 1994: 157-168).

Í ofan á lag má ætla að hún fylgi frjálshyggjuhugmyndinni um neikvætt frelsi: Markaðurinn og einkaeignarétturinn eru  frelsisins meginn, ríkið er því andstætt nema þegar það verndar einkaeignarétt og einstaklinga gegn ofbeldi.

En hér er margs að gæta: Standa frjálsar fóstureyðingar undir nafni eða hefta þær frelsi fóstursins? Kenningin um neikvætt frelsi gefur ekkert svar við þessari spurningu, svarið varðar það hvort litið er á fóstrið sem hluta af líkama konunnar eða sem sjálfstæða mannveru. Þess utan má spyrja hvort bann við fóstureyðingum sé ekki dæmi um að ríkið hafi vit fyrir (kven)fólki, ráði líkama kvenna. Ekki er  auðvelt að leysa þann vanda.

Spyrjum áfram: Voru ráðstafanirnar sem gerðar voru til að hefta útbreiðslu kóvídsins freklegar árásir  á frelsi  manna eða nauðsynlegar ráðstafanir til að vernda frelsi þeirra gegn smiti frá öðrum? Var þetta dæmi um að ríkið hafi haft vit fyrir fólki? Aftur er spurt spurningar sem erfitt er að svara.

Ofurveldi auðsins

Til að gera illt verra er engan veginn ljóst að markaður og einkaeign séu ávallt frelsisins  meginn. Um aldamótin 1900 var vald stórfyrirtækja og auðmanna vestanhafs geigvænlega mikill, ríkis-„afskipti“ afar lítil, ekkert velferðarkerfi og hlutur hins opinbera í þjóðartekjum aðeins 2-3%. Auðvaldið ameríska keypti stjórnmálamenn og dómara og gat jafnvel krukkað í kosningar (samkvæmt t.d. Krugman 2007). Því var engin furða þótt í skáldssögu Jack Londons The Scarlett Plague sé Bandaríkjum framtíðarinnar lýst sem landi þar sem ráð auðmenn réði öllu.

En upp úr aldamótum gerist að ríkisvaldið í líki Teddy Roosevelts forseta rís upp og tekur að vængstýfa stórfyrirtækin. Paul Krugman segir reyndar að sú vængstýfing hafi ekki tekist að öllu leyti vel, gylltu öldinni hafi ekki lokið fyrr en í kreppunni á fjórða áratugnum. Hvað sem því líður þá átti ríkið hið illa mikinn þátt í að tempra vald auðmanna á borð við John Rockefeller og Andrew Carnegie.

Nú tala Krugman og fleiri  um nýja gyllta öld í BNA, Shoshana Zuboff tekur undir og segir að í vændum sé tækniræði stórfyrirtækja í Kísildal sem lifi á upplýsingum um okkur, ekki vinnuafli okkar eins og fyrirtæki fyrri tíma (Zuboff 2019).

Google og Microsoft eru nánast einokunarfyrirtæki, einokun þeirra er sköpunarverk markaðarins, ekki hins illa ríkis (sjá nánar Stefán Snævarr 2011: 71-99). Erfitt er að sjá hvernig draga megi úr valdi tæknifyrirtækjanna nema ríkið grípi í taumana.

Eða draga úr ofurvaldi sægreifanna á Íslandi án þess að stjórnmálamenn breyti kvótakerfinu (ríkið átti reyndar mikinn þátt í að efla vald þeirra, „Drottinn gaf og Drottinn tók“).

Hugsum okkur að skólakerfið yrði algerlega einkavætt en það leiddi til aukinnar stéttskiptingar og minni félagslegs hreyfanleika. 

Börn foreldra, sem hafa ráð á bestu skólunum, hafi stórt forskot fram yfir hina.

Sagt hefur verið að einkaskólar í Bretlandi auki stéttskiptingu.

Sama hefur verið sagt um hina róttæku einkavæðingu skóla í Svíþjóð en hún er afar umdeild. Sé rétt að hún hafi aukið stéttskiptingu má spyrja: 

Eykur  einkavæðing skóla  frelsið eða minnkar það? Um það má deila. 

Ef frelsi auðmanna og stórfyrirtækja til að ausa fé í stjórnmálamenn leiðir til þess eða  veldi auðsins aukist kann það að þýða  frelsisskerðingu fjöldans.

Er þá rangt af ríkinu að hafa vit fyrir auðkýfingum og takmarka rétt þeirra til að dæla fé í pólitíkusa? Eða eykur ríkið kannski frelsið með þeim hætti?

Ábyrgðarkenningin

Sem sagt, ríkið er ekki alltaf óvinur frelsisins, markaðurinn og einkafyrirtækin ekki ávallt  svið frelsisins.  Nóta bene frelsisins í hinni hefðbundu hugmynd um neikvætt frelsi. Síður hefðbundin er sú útgáfa neikvæða frelsisins sem kallast „félagslega ábyrgðarkenningin“ (e. the social responsibility view). en íslenski heimspekingurinn Kristján Kristjánsson átti mikinn þátt í að þróa hana.

Kristján og félagar eru sammála frjálshyggjumönnum um að frelsi hljóti að vera neikvætt en skilgreina ”tálmanir” eða ”frelsishömlur” öllu víðar en frjálshyggjumenn. Hafi foreldrar alið börn sín upp í undirgefni þá hafa þau hindrað börnin í að standa á rétti sínum. Foreldrarnir bera ábyrgð á ófrelsi barnanna en ófrelsið er neikvætt (Kristján  Kristjánsson 1992: 5-18).

Hvítir menn í Norður-Ameríku eru sagðir hafa reynt að gera frumbyggjana háða áfengi í þeim  fróma tilgangi  að veikja viðnámsþrek þeirrar (samkvæmt t.d. Zinn 2003: 125-148). Samkvæmt ábyrgðarkenningunni báru hvítingjar báru ábyrgð á aukinni áfengissýki  frumbyggja sem dró úr frelsi þeirrar. En frjálshyggjumenn segðu annað: Aðeins ef hvítingjar hefðu beinlínis neytt pöpulinn til að neyta vímugjafanna væri hægt að tala um frelsisskerðingu.

Jákvætt frelsi

Sennilega hæfir ábyrgðarkenningin vel vonda frjálslynda fólkinu sem Hildur skammast út í. Líka jákvæða kenningin um frelsið, samkvæmt henni er frelsið máttarhugtak. Það sem máli skiptir er getufrelsi, frelsi  til að framkvæma, ekki frelsi frá hömlum (neikvæða frelsið).

Fólk sé aðeins frjálst ef það hafi mátt til framkvæmda, það hafi ekki þann mátt ef umhverfið veldur því að það sé undirdánugt, beygi sig fyrir valdinu. Þannig er jákvætt frelsi innra frelsi, spurning um sálarástand (það sem er innra með mönnum). Spyrja má hvort stór hluti Rússa sé undirdánugur, þjóðina hefur verið kúguð frá alda öðli, fólkið lært að beygja sig fyrir ofbeldishneigðum valdhöfum.

En hugmyndin um jákvætt frelsi hefur líka “ytri”, efnahagslega hlið. Heimspekingurinn Richard Norman er jákvæðnissinni og segir að menn geta ekki verið frjálsir nema að eiga einhverra kosta völ. Því betri og fleiri sem kostirnir eru og því hæfari sem við erum til að velja, því frjálsari erum við.

Frelsi er því ekki aðeins fjarvera ytri tálmana heldur líka möguleikinn á vali. Frelsi er á vissan hátt vald (og val). Góð efnaleg kjör, menntun og pólitískt vald geta aukið hæfni okkar til að velja og fjölga um leið kostunum sem kjósa má um. Menntun geti t.d. aukið hæfni okkar til að gagnrýna ríkjandi ástand og þannig sjá nýja félagslega kosti. Bætt kjör þýða að kostum okkar fjölgar og sama gildir um aukið pólitískt vald (Norman 1987: 131-154).

Gagnstætt þessu segir frjálshyggjufrömuðurinn Friedrich von Hayek að við getum verið frjáls þótt við eigum engra kosta völ, þótt okkur sé máttar vant. Enginn segði að fjallgöngumaður sem kominn er í ófærur og á engra kosta völ sé ófrjáls nema hann hafi lent í ógöngunum vegna ofríkis annarra manna (Hayek 1960: 12-13).

Frelsi sem forræðisleysa

Ólíkt Hayek myndu hinir frjálslyndu andstæðingar Hildar sjálfsagt  taka undir málflutning Normans. Þeir myndu væntanlega líka hrífast af kenningum  írska heimspekingsins Philip Pettits.  Hann er sammála neikvæðnissinnum um tvennt: Því að frelsi sé frelsi undan forræði og því að sjálfræði (innra frelsi) sé ekki nauðsynleg forsenda frelsis. En hann er jákvæðnissinni að því leyti að hann telur að frelsi sé ekki bara frelsi frá óumbeðnum afskiptum (Pettit 1997: 51). Hann talar um “frelsi sem forræðisleysu” (e. liberty as non-domination).

Menn geti lifað lífi sínu óáreittir og spakir  en samt verið upp á náð annarra manna komnir. Þeir síðastnefndu gætu hafa látið geðþótta sinn ráða er þeir afréðu að láta mennina í friði og gera þá þannig frjálsa að hætti frjálshyggjunnar (frjálshyggjumenn segja menn frjálsa ef enginn treður þeim um tær).

En þessir menn séu ekki raunverulega frjálsir því afskiptaleysið sem þeir búa við sé skilyrt (e. contingent), tilviljunum undirorpið. Það vildi einfaldlega svo til að ákveðnir einstaklingar ákváðu að láta þá í friði. Þeir lúti forræði þessara einstaklinga, þeir séu upp á náð þeirra komnir og frelsi þeirra sé því takmarkað.

Þetta þýðir m.a. að menn geti ekki verið frjálsir í einræðisríki. Þótt einræðisherrann leyfi þegnum sínum allra náðarsamlegast að valsa frjálsir um þá lúta þeir eftir sem áður forræði hans. Gagnstætt þessu segja frjálshyggjumenn að fólk geti hæglega verið frjálst í einræðisríki og að lýðræðið geti ógnað frelsinu (t.d. Friedman 1976: 13).  

Lokaorð

Hverjum á að trúa, hvaða skilgreining er best, hvaða kenning nálgast sannleikann mest? Salomónsdómur minn er sá að best sé að vera hentistefnumaður um frelsi, láta upplýsta dómgreind ráða hvaða skilgreining og kenning eiga  best við í mismunandi samhengjum.

Frjálshyggjukenningar  eiga vel við þegar gagnrýna skal samfélög á borð við hið norðurkóreska (jafnvel velferðarríkin líka), jákvæða frelsishugmyndin þegar Rússland skal gagnrýnt, ábyrgðarkenningin og sú írskættaða  eiga  best við þegar beint skal gagnrýnum sjónum að BNA.

Hvað sem því líður eiga Hildur og félagar engan einkarétt á hugtakinu um frelsi.

Heimildir:

Berlin, Isiaha 1994 "Tvö hugtök um frelsi” (þýðandi Róbert Víðir Gunnarsson), í Einar Logi Vignisson og Ólafur Páll Jónsson: Heimspeki á tuttugustu öld. Heimskringla: Reykjavík, bls. 157-168.

Friedman, Milton 1976: “The Line We Dare Not Cross”, Encounter, Vol. 47, nóvember, bls. 8-14.

Hayek, Friedrich von 1960: The Constitution of Liberty. London og New York: Routledge. 

Kristján Kristjánsson 1992a: “Sendibréf um frelsi”, Hugur, 5 ár, Bls. 5-18.

Krugman, Paul 2007: The Conscience of a Liberal. London og New York: W.W. Norton & Co.

Norman, Richard 1987: Free and Equal. A Philosophical Examination of Political Values. Oxford: Oxford University Press.

Pettit, Philipp 1997: Republicanism. A Theory of Freedom and Government. Oxford: Oxford University Press.

Stefán Snævarr 2011: Kredda í kreppu. Frjálshyggjan og móteitrið við henni. Reykjavík: Heimskringla.

Zinn, Howard 2003: A People’s History of the United States. 1492- present. New York: HarperCollins Publishers.

Zuboff, Shoshana.  2019:  The Age of Surveillance Capitalism. London: Profile Books Ltd.

 

Athugasemdir

[Ásgrímur Hartmannsson, 13.8.2024 kl. 14:00]

"Standa frjálsar fóstureyðingar undir nafni eða hefta þær frelsi fóstursins?"

Besta skilgreiningin á fóstureyðingu, hvað sem mönnum kann annars að finnast um það, kemur að mínu mati frá Katólikkum:

Það er morð.

Líf hefst við getnað, segja þeir. Púntur. Ekkert þras um hve margar frumur þarf til þess að eitthvað sé mennsk vera, bara getnaður, og málið útrætt.

Svo spurningin verður tvíþætt: eru menn frjálsir til að myrða eigin afkvæmi, og hefur morð slæm áhrif á frelsi þess myrta?

Hér kemur mannbótastenfnan inní, sem katólikkar hatast mikið við, en hún miðar að því að bæta mannkyn með því að eyða bara óæskilegum einstaklingum.

Hvort rikið kemur hér inní er auka-atriði.  Það er vel hægt að gera þetta í fullkomnu anarkí.

Meira aðal í þessu er spurningin hvort faðirinn, hitt foreldrið, hefur eitthvað um málið að segja.  Ber hann ábyrgð?  Hvaða?  Hvers vegna?

Allt spurningar sem myndu rugla afríkunegra með prik í hendinni í ríminu. Bara vesturlandabúar eru nógu atómiseraðir til þess að láta sér detta nokkuð af þessu í hug, og pæla í þvi í einhverri alvöru.

Eða hvað með þetta:

Ertu frjáls til að sleppa því að borða?

En það er absúrd spurning.

Ég fyrir mína parta myndi ekki vilja láta ríkið hafa vit fyrir mér, vegna þss að það hefur ekki vit á nokkrum hlut, hef ég séð, oft.  Og það ver heldur enga ábyrgð.  Allt fer bara til helvítis, og þeir segja bara "úps" og maður bara situr uppi með tjón af völdum þessara óvita.

Aftur og aftur.

Frjáls einstaklingur - eins frjáls og hann getur orðið, - getur unnið með núansa.  Hann getur borðað það sem hann vill, fest sjálfan sig í verri þeirri sjálfheldur sem honum dettur í hug, borðað eftir þörfum osfrv.

Ríkið bíður altaf bara patent lausnir.  One size fits all.  Unnið af einhverjum sem hefur ekkert nauðsynlega yfirgefið lím-sniff kjallarann sinn til þess að skoða grasið og flugurnar.

Ekki það að ég sé að ýja að því að allir ríkisstarfsmenn sitji í kjallara og sniffi lím.  Ég er viss um að sumir þeirra sniffa þynni.

Jamm...

Maður getur í mesta lagi verið frjáls eins og fuglinn.

"Voru ráðstafanirnar sem gerðar voru til að hefta útbreiðslu kóvídsins freklegar árásir  á frelsi  manna eða nauðsynlegar ráðstafanir til að vernda frelsi þeirra gegn smiti frá öðrum? Var þetta dæmi um að ríkið hafi haft vit fyrir fólki?"

Talandu um frekleger árásir á persónufrelsið.

Heilbrigt fólk var sett af sakramentinu fyrir það að ganga um eðlilega, af vitstola fólki.

Menn vildu ekkert bera ábyrgð á eigin heilsu, greinilega, heldur vildu out-sourca því til ríkisins.

Fyrirbærisins sem ber ekki neina ábyrgð.

Skynsemin var ekki meiri en svo þarna úti að margir áru ekki kennzl á heilbrigða menn, heldur hristust af skelfingu og fóru fram á gúlag og útskúfun.

Bókstaflega það sem gerðist.

Ríkið sagði þessu fólki, sem það hafði gert frávita að hræðzlu allskonar hluti sem stemmdu ekkert við skynjaðan veruleika, lét það gera allskonar fáráðlega hluti, sem svo leiddu til þess að þetta sama brjálaða fólk fór að þvínga heilbrigða einstaklinga til að taka átt.

Þetta var ríkið að hafa vit fyrir fólki í praxís.  Og mér leist illa á það, og afleiðingarnar munu herja á okkur lengi.

Öfgagengnasta dæmið.

"Til að gera illt verra er engan veginn ljóst að markaður og einkaeign séu ávallt frelsisins  meginn."

Því stærra sem fyrirtæki verður, því meira fer það aðp lýkjast ríki.

Óhjákvæmilega, held ég.

[Wilhelm Emilsson, 13.8.2024 kl. 18:40]

Eins og síðuhafi veit auðvitað er grunnspurningu ekki svarað í þessum pistli, en hún er hvort fólk hafi í raun og veru frjálsan vilja eða hvort allt sé fyrirfram ákveðið (á ensku "freedom vs. determinism").

[Stefán Valdemar Snævarr, 13.8.2024 kl. 19:14]

Vel athugað Vilhelm, jú, jú þetta er grundvallarspurning en erfitt að svara henni. 

[Wilhelm Emilsson, 13.8.2024 kl. 22:22]

Takk fyrir svarið, Stefán. Þú hefur áreiðanlega pælt í þessu í gengum tíðina :-)

[Stefán Valdemar Snævarr, 14.8.2024 kl. 19:00]

Vissulega Vilhelm, efnið í færslunni er að miklu leyti ættað úr bók minni Kredda í kreppu. 

[Wilhelm Emilsson, 14.8.2024 kl. 21:13]

Takk fyrir svarið, Stefán. Ég hef ekki lesið Kreddu í kreppu en las umfjöllun þínu um ritdóm Inga Freys Vilhjálmssonar um hana. Svo las ég líka ritdóm Hlyns Orra Stefánssonar um bókina, sem mér fannst gagnlegur. Það er sennilega meira gagn í gagnrýni miðjumanns, sem þú ert ef ég skil þig rétt, á frjálshyggjuna en gagnrýni vinstrimanna. 

[Stefán Valdemar Snævarr, 16.8.2024 kl. 17:59]

Takk Vilhelm. Bara ein athugasemd, strangt tekið telja fylgismenn neikvæða frelsisins ekki skipta máli hvort viljinn er frjáls, frelsi sé aðeins fólgið í því að enginn hindri mann í að framkvæma það sem þeir vilja (svo fremi þeir troði ekki öðrum um tær), hvort sem sá vilji er frjáls eður ei. Jákvæðnissinnar telja að hægt sé að auka og minnka vijafrelsi, pólitískt frelsi felist í að auka það. 

[Wilhelm Emilsson, 17.8.2024 kl. 22:23]

Takk, Stefán!

[Stefán Valdemar Snævarr, 18.8.2024 kl. 12:18]

Aðeins auka athugasemd, Vilhelm. Ritdómur Inga Freys var svo lítið skrítinn hann segir að í bókinni séu ekki frumlegar hugmyndir. Hann getur ekki hafa lesið hana mjög vel og ekki skilið að frumleiki felst oft í að tengja saman gamlar hugmyndir með nýjum hætti. Til dæmis tengi ég saman gagnrýni á hugmyndinni um hagfræðilögmál við gagnrýni á hugmyndina um almenn siðferðileg lögmál og gagnrýni frjálshyggjuna fyrir trú á þessi lögmál. Mér vitanlega hefur enginn nema ég bent á að frjálshyggjan veikist fyrir vikið ef hagfræði er ekki eins pottþétt vísindi og sumir halda. Rök mín fyrir því að hagfræði eigi við prófanleika vanda að stríða eru flest ættuð frá öðrum en ég nota þau með þessum nýja hætti. Það sem ég segi um frelsi er talsvert frumlegt, einnig það þegar ég bendi á að nota megi frjálshyggjuna til að réttlæta valdarán í velferðaríkjum. Velferðin er að hennar mati ófrelsi og lýðræði ógnvaldur frelsis er þá ekki eðlilegt að taka völdin með ofbeldi? Ég spyrði frjálshyggjuna við marxisma gerði það fyrst í blaðagrein 1979. Síðan hafa aðrir höggvið í þennan knérunn. 

[Wilhelm Emilsson, 19.8.2024 kl. 05:18]

Takk kærlega fyrir viðbótina, Stefán! Ég las einmitt umfjöllun þína í Heimildinni um ritdóm Inga Freys. Núna er ég líka búinn að lesa ritdóm Inga Freys.

Ég sé að í myndatexta segir hann að þú sért "oft og tíðum afar skemmtilegur og frumlegur penni". Þannig að það má segi að texti Inga Freys afbyggi (dekonstrúi) sig með því að grafa undan því þegar hann skrifar að "þeir sem hafa mikla þekkingu á því efni sem Stefán fjallar um í bókinni muni ekki finna margt nýtt af nálinni í verkinu".

Að lokum, mér finnst slagorð þitt "Hvorki Marx né Hayek!", sem Ingi Freyr vitnar í, bæði frumlegt og gott.  

[Stefán Valdemar Snævarr, 19.8.2024 kl. 21:54]

Þakka þér fyrir að benda mér á að Ingi Freyr hafi líka sagt að ég væri frumlegur penni. Þessi ritdómur var svo sem ansi jákvæður. 

[Wilhelm Emilsson, 19.8.2024 kl. 23:54]

Mín var ánægjan :) Já, ritdómurinn var í heildina jákvæður, að mínu mati.