Um bók mína Á ekrum spekinnar

Ég er  bara óbreyttur verkamaður á ekrum spekinnar.  Eða garðyrkjumaður  í víngarði viskugyðjunnar, nema hvort tveggja sé. Samt reyni ég af veikum mætti að marka eigin heimspekistefnu en hana kynnti ég í bók minni The Poetic of Reason. Introducing Rational Poetic Experimentalism (Stefán Snævarr 2022). 

Eins og sjá má af undirheiti bókarinnar gaf ég stefnunefnu minni heitið  “Rational Poetic Experimentalism“ (RPE). Á íslensku hyggst ég nefna hana   “póetíska skynsemis- og tilraunahyggju“ (PST).

Skynsemisþátturinn birtist í því að rökvísin skal virt við framkvæmd heimspekilegra hugsanatilrauna. 

Orð á borð við “póetískur“ er notað hér sumpart í merkingunum “það sem er fagurbókmenntakyns“ og  “það sem líkist fagurbókmenntum.”

Þó aðallega í merkingunni  “það sem skilja má eða ber með tækjum póetíkur, þ.e.  fræða um bókmenntir (e. Poetics).” Meðal þeirra fræða eru  bókmenntafræði og bókmennta-heimspeki (e. Literary Aesthetics).

Fjórða merkingin  er hin forngríska  “poeisis“ sem þýðir eitthvað í líkingu við  “það sem skapað er með líkum hætti og listaverk.” Heimsmynd okkar, já það sem við köllum  “heim“,  gæti verið póetísk í forngrísku merkingunni. Til dæmis sköpunarverk hugtakaskema.

Ég er engan veginn fyrstur til að nota póetík í svo víðri merkingu, fyrstur til þess arna var líklega franski heimspekingurinn Gaston Bachelard.

Spurt er: Hvers lags tilraunir skulu gerðar í nafni PST? Markmið tilraunanna er að sjá hvort hið póetíska (bæði í merkingunni póetík og poeisis) er  bundið við listaverk eða hvort það gegnsýrir mannlega tilvist. Þessar tilraunir skulu nefndar “PST-tilraunir“.

Sannleikurinn hefur reynst heimspekingum slyppifengt hnoss  og er ég því feiminn við sönnunarstreð. Ludwig Wittgenstein hélt því fram að gátur heimspekinnar væru gervigátur, mönnum virtist að um raunverulegur gátur væri að ræða vegna þess að tungumálið blekkti þá

Colin McGinn fer aðra leið en  Wittgenstein.   Hann telur sig geta skýrt hvers vegna sönnunarstreð heimspekinnar sé svo erfitt.

Skýringin sé  sú að mannskepnunni sé ekki gefið að ráða gátur heimspekinnar. Hún sé frá náttúrunnar hendi þekkingarlega lukt (e. cognitively closed)  fyrir slíkri ráðningu, rétt eins og hundar eru ófærir um að skilja eðlisfræði.

En jafnvel þótt annað hvort Wittgenstein eða McGinn hefðu á réttu að standa þá kunna að verða til nýjar heimspekigátur í framtíðinni, gátur sem standa undir nafni.  Heimspekigátur eru ekki gefnar stærðir, fyrr á öldum voru  hvorki til gátur vísindaheimspeki né  gervigreindar.

Við getum ekki spáð fyrir um gátur framtíðarinnar og því ekki vitað fyrirfram hvort þær verða ráðanlegar eður ei. Ráðanlegar vel að merkja af mönnum, ef til vill líka af gervigreind eða verum frá öðrum hnöttum.

Kannski eru sumar gátur heimspekinnar gervigátur en  allar aðrar heimspekigátur þess eðlis að mönnum sé  ekki fært að ráða þær.  Eða sumar þeirra ráðanlegar mönnum.

Tilraunaspeki

Hvað sem því líður er best að hafa vaðið fyrir neðan sig og ofreyna sig ekki við heimspekilega  sannleiksleit, án þess að gefa hana alveg upp á bátinn.

Í stað sannleiksleitar  má  stunda heimspekilegar tilraunir. Tilraunaspekingurinn  leitast við að vekja menn af þyrnirósarsvefni, vekja til umhugsunar, hreyfa við þeim. Hann leitar að möguleikum  fremur en sannleika. Í The Poetic of Reason skrifa ég „The forte of philosophy is the proliferation of possibilities“.

Möguleikastaðhæfingar ber að rökstyðja vel. Auk þess  skal sannleikanum ekki alveg úthýst, hver veit nema sannleiksbrot megi finna í möguleikastaðhæfingunum.

Skáld og listamenn leika sér einatt að hugmyndum og leita að spennandi möguleikum, hunsa stundum veruleikann. Franz Kafka lék sér að hugmyndinni um manninn sem breyttist í skorkvikindi, skáldaði  um þessa mögulegu uppákomu sem kannski segir eitthvað satt um mannlífið.

 Líkt og skáldinu er heimspekingnum heimilt að leika sér að hugmyndum en leikreglurnar eru að jafnaði  reglur rökvísinnar. Leikurinn sá arna er leikurinn alvarlegi,  ekki  óskyldur leik ljóðsins en heimspeki samt, leikspeki.  Eitt af markmiðum leiksins er að fjölga fílósófískum kostum.

 Einhver kann að spyrja hvort hugsanatilraunir heimspekinga eru ekki dæmi um tilraunaspeki í reynd.

Svarið er að slíkar tilraunir eru einatt gerðar til að höndla rökleg sannindi, PST-spekingurinn (ég) er ekki bjartsýnn á að það takist. En slíkar tilraunir geta verið innblásandi og umhugsunarvekjandi, þannig hugsanatilraunir vill PST-sinninn gera.

Ég    vil   feta í fótspor  Roberts Nozicks og leggja  áherslu á að raða (e. rank) kenningum eftir meintu ágæti  þeirra fremur en taka beina afstöðu til þeirra. Ofreyna sig ekki við sannleiksleit. 

Hvaða mælikvarða á ágæti ber að leggja áherslu? Til dæmis góðan rökstuðning og skýrigildi en einnig frumleika og það hvort kenningin er uppbyggileg og ögrandi.

All nokkru áður en ég las grein Nozicks boðaði ég tilleiðsluhyggju (e. inductivism) um heimspeki. Mér til mikillar ánægju var Nozick líka tilleiðslusinni og varði heimspekilega tilleiðslu (e. induction) með mun betri rökum en ég.

Mín útgáfa kveður m.a. á um að stundum megi efla kenningu rökum ef sýna megi fram á að nokkur fjöldi mismunandi, en velrökstuddra,  kenninga leiði til sömu niðurstöðu um leið og rökin gegn niðurstöðunni séu ekki nógu góð.

Þá séu niðurstöðurnar tækar (nothæfar) þar til annað sannara reynist. Köllum þetta “PST-tilleiðslu,” henni  beitti ég oft í tilraununum í The Poetic of Reason.

Í þessari bók  er veruleikinn   mitt tilraunadýr, ég fylli hann með ljóðrænu og sé hvað setur. Ég geri mér litlar vonir um að höndla sannleikann en vona að tilraunirnar séu ögrandi, umhugsunarvekjandi, jafnvel uppbyggilega.

Sónarþættirnir

Athugað er í bókinni hvort eitthvert vit er í því að segja að málið, líkön, tilfinningar og fleira  hafi ákveðna póetíska þætti, þeir skulu nefnast “sónarþættir“: Frásögur,  hugsmíðar  (hið skáldaða, e. fictions), myndhvörf og bókmenntagreinar (e. literary genres) af tvennu tagi.

Fyrra bókmenntagreina-hugtakið er flokkunar-hugtak, það varðar flokka bókmennta á borð við skáldsögur, leikrit, og ljóð. Hið síðara varðar eigindir bæði bókmenntaverka, annarra listaverka, og  ýmissa heimssniða (e. slices of reality) annarra: Harmræn, ljóðræn, spaugileg, dramatísk o.s.frv.

Þá kann frómur lesandi  að spyrja af hverju þeir kallist “sónarþættir.” Svarið er að Són var eitt kerjanna sem hinir fornnorrænu guðir fylltu Suttungamiði, það er að segja skáldadrykknum.

Úr kerjunum draup mjöðurinn niður á jörðu og urðu þeir menn skáld að bragði sem fengu dropana á sig.  Hver veit nema dropar falli á heiminn gjörvallan.

 Eitt af mikilvægustu hugtökum PST   “destabing“ og er illþýðanlegt. Það vísar til “destabilzation“ og  “stabbing.” Fyrrnefndi þátturinn tengist því að gera hugtök, sem virðast hafa stöðugt inntak og umfang, óstöðug.

Síðarnefndi þátturinn varðar þá  iðju  að stinga kreddur á hol. “Destabing“ má kalla  “delluvana afbyggingu“ (e. No Bullshit Deconstruction), afbygging af (vonandi!) rökvísu tagi sem sett er fram á mannamáli.

Til að greina mína speki (ef einhver er) enn skýrar  frá hefðbundinni afbyggingu kýs ég að  nota sagnorðið  “að dístaba“ hvarvetna þar sem því verður komið við (ég er málunnandi en ekki hreintungumaður). 

Eftir að bókin kom út var mér bent á að kalla mætti dístöbun "riðlun", það að dístaba "að riðla". Vel athugað!

Tækin til delluvana afbyggingar  eru aðallega sónarþættirnir en þeirra koma hvergi við sögu afbyggingar í anda Jacques Derridas. Hafi hugtak a.m.k. þrjá af sónarþáttunum telst það dístabað (segja má að það sé ljóðvætt).

Af hverju nægja ekki tveir þættir? Það er einfaldlega stípúlering af minni hálfu, til að halda dístöbun  innan marka skynseminnar verður að gera skýrar  lágmarkskröfur til hennar og koma í veg fyrir geðþóttaákvarðanir varðandi hana.

Sjálfsævisaga síleska skáldsins Pablo Neruda Ég játa að hafa lifað er frásaga, full af myndhvörfum og hugsmíðum. Engum dylst hugur um að bókin er póetísk þó hún sé strangt tekið sannfræðileg (e. non-fiction).

Nýlega tók ég mig til og framdi ofureinfalda dístöbun á greiningarspeki. Ekki er hægt að greina hugtak nema að hægt sé að segja sögu þess þannig að skorið verði úr hvort hugtakið er bundið sérstökum menningarheimi eða er algild.

Besta, kannski eina,  leiðin til að greina hugtak er að gera hugsanatilraunir og þær eru skáldaðar frásögur, hugsmíðar. Ef  greiningin  á hugtakinu á að leiða til röklegra sanninda þá verður hún að teljast sönn í öllum mögulegum heimum.

En hugmyndin um mögulega heima er metafórísk, strangt tekið er aðeins til einn heimur þótt frjótt geti verið að ræða um mögulega heima.  Rökgreining að hætti greiningarspeki hefur því sagnþátt, þátt myndhvarfa og hugsmíða, þrjá sónarþætti og telst því dístöbuð þangað til annað sannara reynist.

Afbygging af gerð  Derrida virðist felast í því að brjóta fyrirbæri niður og raða brotunum aftur með nýjum hætti. Svo lítið eins og listamaðurinn Jean Tinguely sem notaði brotajárn úr gömlum vélum til að búa til lista-vélar.

Mín afbygging, ef afbyggingu skyldi kalla, er fremur eins og listaverk Christos sem breiddi yfir mannvirki og gaf þeim með því nýja samsemd án þess að brjóta þau niður.

Delluvana afbygging þar sem sónarþættirnir koma ekki við sögu má kalla  “fagur-dístöbun.“ Í  þess lags  dístöbun verður reynt að sýna fram á að estetískur þáttur (eða þættir) séu í fyrirbærum sem á yfirborðinu virðast öldungis sneyddir slíkum þáttum. 

Fagur-dístöbun . er ekki ljóðvæðing heldur estetísering.  Hana verður að rökstyðja vandlega, sá rökstuðningur verður líka að vera fallvaltur.

Ljóðið og hið lógíska

Nýráðinn starfsbróðir spurði mig hvað ég fengist við. Ég svaraði að bragði „ég fæst við estetíska heimsvaldastefnu,” reyni að leggja nýjar lendur undir estetík og póetík.

Notum aðra líkingu: Ég reyni að sjá vanda heimspekinnar frá estetískum og póetískum sjónarhóli,  það þótt aðrir hólar veiti engu  lakara útsýni.

Sá sem fylgir póetískri hyggju hlýtur að skrifa um hana með ögn ljóðrænum hætti. Martha Nussbaum bendir á að hann myndi lenda í eins konar mótsögn  við sjálfan sig ef hann kynnti hana með þurrpumpulegum, hrein-akademískum hætti (Nussbaum 1990: 7).

Hið ljóðræna má þó ekki ríkja eitt, sameina ber skynsemina og hið skáldlega. Fræðin og kvæðin skulu  ríma!

Eftir margra áratuga efasemdir hefur mér loksins lærst að sameina megi hið lógíska og hið ljóðræna. Með því hef ég læknast af eins konar geðklofa.

Nietzsche lætur Zaraþústra sinn segja söguna um andann sem fyrst holdgervðist sem úlfaldi. Sá var tilbúinn til að bera allar þungar byrðir. Næst holdgervðist hann sem  ljón  er varði hugmyndir með kjafti og klóm. Að lokum holdgaðist hann sem smábarn er gat byrjað upp á nýtt, óháð uppeldi og hefðum.

Ég kýs að snúa ögn út úr sögunni og heimfæra á mig sjálfan: Framan af var ég eins og úlfaldi, hlaðinn þungum byrðum heimspekivandans. Ég velti því stöðugt fyrir því hvaða kenning væri best, vildi finna svar en fann ekki. 

En æsti mig upp til að trúa sumum og réðist sem ljón á þá sem ég taldi fara villur vegar. Þá varð ég fyrir vitrun og sá ljós ljóðspekinnar, PST. Fyrir vikið varð ég  smábarn  á ný, barn  sem leikur sér að hugmyndum og lifir í sátt við Guð og menn.

Þetta eru sprek á eldi spekinnar. Vonandi orna þau einhverjum þótt lítilfjörleg séu.

                                                         

 

ÓTÍMABÆRAR ATHUGASEMDIR 2: UM ÞARFA, HARÐA MIÐJU

 

Fyrir rúmri hálfri öld orti Leonard Cohen orti svo:

 

„I know you heard it‘s over noe and war must surely come

The cities they are broke in half and the middle men are gone“

 

Þessi orð eiga enn betur við í dag en í 1967. Stórstríð virðist yfirvofandi, bæði í Auatur-Asíu og Evrópu. Þankaveita nokkur segir að Rússar búi sig undir stríð við NATÓ innan fimm til tíu ára.

Þeir gætu unnið sigur í  Úkraínu ef hægriöfgaöfl í bandaríska þinginu halda áfram að tefja samþykkt fjárveitinga til Úkraínu.

Eins og það sé ekki nóg eru  Ísraelar  önnum kafnir við að murka lífið úr Gasabúum. Og íslamskir öfgamenn brýna kutana.

Vestanhafs hafa miðjumennirnir horfið, borgirnar klofnir í tvennt, öfgaöfl til hægri og vinstri vaða uppi. Ofstopafullir rétthugsendur og ofstækisfullir þjóðrembungar gera sig gildandi  alls staðar á jarðarkringlunni. Ekki má á mili sjá hvor er umburðarlausari. „Hart er í heimi…“

Skammt er öfganna á milli,  á vissum sviðum eru margir hægri- og vinstriöfgamenn sammála, Pútín á sér fylgismenn meðal beggja.

Vinstripútínistar mega ekki vatni halda af hrifningu yfir andstöðu Pútíns gegn Bandaríkjunum, hægripútínistar elska þjóðrembu hans og fjandskap við samkynhneigða.

Ég lenti einu sinni í feisbókardeilu við frjálshyggjumann sem varði Pútín og hallmælti Úkraínu. Vinurinn lofsöng skattastefnu Rússa, skattar væru þar lágir.

Ég benti honum á að Pútín og aðrir óligarkar skattlegðu Rússa óbeint með því að ræna auðæfum þjóðarinnar og flytja til hinna illu Vesturlanda.

Píp frjálshyggjupútínistans er grátbroslegt, ekki síst í ljósi þess að rússneska kerfið er ríkiskapítalískt.

Engu síður grátbroslegur  er stuðningur vinstriputínista við hinn rússneska rányrkju-kapítalisma, tekjum og eigum er ójafnar skipt austur þar en í hinni illu Ameríku.

Hvað er til ráða? Ekkert annað en að efla skynsamlega, hógværa en harða miðjustefnu. Hin harða miðja sýnir öfgaöflunum í báða heimana en á friðsamlegan og rökvísan máta. Hún verður að tala máli umburðarlyndis. 

Um leið má hún  ekki frjósa ídeólógískt, hún verður að vera opin fyrir hugmyndum úr ýmsum áttum og vera tilbúinn til að viðurkenna villu síns vegar.

Við þurfum harða miðju.

JÓLABÓKARÝNI 5: Ból eftir Steinunni Sigurðardóttur

 

Í Heimsljósi er Ólafur Kárason látinn böggla saman ástarkvæði sem hefst svona:

„Líneik veit ég langt af öðrum bera

létta hryssu í hópi staðra mera“

Aðalpersónan í nýju skáldsögu Steinunnar heitir Líneik en ekki fylgir sögunni hvort hún er afbragð annarra kvenna.

Ástin er Steinunni hugleikin að vanda, í þessari sögu ofurást, ást sem er fólki skaðvænleg. Líneik hefur ofurást á huldumanni, fornvinur hennar á henni, móðir hennar á föðurnum, hann á karlmanni og sá á honum.

Einbjörn togar í tvíbjörn, tvíbjörn í þríbjörn o.s.frv.

Ástarsorgin er kannski í fyrirrúmi, þar með talin sorg Líneikar yfir ótímabæru láti dóttur og besta vinar. Og láti foreldra og eigin krankleika, krabbanum.

Svo sliguð er hún af ást og sorg að hún flyst í hús við sjó (Sælubólið) sem er  skammt frá eldstöðvum og bíður þess að gjósi og hraunið gleypi hana og bólið.

Heiti bókarinnar, Ból, vísar jafnt til bóls þar sem ástarleikir eru framdir og hins byggða bóls.

Líkön og skáldsögur

Vikjum að öðru. Í síðustu tveimur heimspekiskruddum mínum hef ég sett fram þá kenningu að í skáldsögum megi finna líkön af veruleikanum, ekki óskyld vísindalegum líkönum.

Í líkönum er myndin af veruleikanum einfölduð með þeim hætti að  öll áhersla  er lögð á þá þætti, sem varða þá rannsókn sem verið er að stunda. Vægi þeirra er ýkt fyrir sakir raka

Í Bóli er ástin sýnd í sinni ýktustu mynd,  ofuráhersla lögð á hana en horft fram hjá öðrum þáttum. Eins og í góðu líkani.

Líkön eru hvorki sönn né ósönn en misfrjó, hið sama gildir um skáldsögur. Í Bóli má finna líkan sem   gefur lesanda kost á sjá ástina sem hættuspil, sem tortímandi afl. Líkanið er vel hannað og virðist frjótt.

Heimspekingurinn Martha Nussbaum staðhæfir að ást sé ekki altaf blind, hún geti stundum opnað augu manna, veitt þeim innsýn í veruleikann. Ofurástin í bók Steinunnar er ekki þess eðlis, hún blindar og skaðar.

En skáldsaga væri ekki skáldsaga ef ekkert annað en líkanið kemur við sögu, þar skilur með skáldskap og vísindum.

Hversdagslífi er vel lýst í bókinni, persónusköpun er öll hin ágætasta. Í líkani er flest skissukennt, í skáldskap verða persónur helst að vera margþættar.

Náttúran leikur mikilvægt hlutverk, bæði sem frelsandi afl og ógnvaldur. Eldgosið mögulega er bæði tortímandi og frelsandi í senn, getur veitt Líneik líkn, frelsað  frá sorg og ástarsorg.

Rétt eins og ástin sem er náttúruafl, frelsandi og eyðileggjandi. Sem hún er við það að fyrirfara sér uppgötvar hún hálfdautt lamb og kýs að bjarga lífi þess og sínu um leið.

Lambið er dæmi um frelsandi mátt náttúrunnar, eins og tré og blóm eru í lífi Líneikar.

Stíllinn og fleira

Bókin er giska lipurlega skrifuð, á köflum mjög vel stíluð, ekki síst þegar Líneik er látin lýsa því hvernig ofurástin heltók hana.

Sá kafli snart mig djúpt, lokakaflinn er líka frábærlega velskrifaður.

En bókin er ekki fullkomin fremur en önnur mannanna verk. Til dæmis er meginsamtal Líneikar við Eyjó (kærasta föður hennar) stirðbusalegt á köflum, ögn ræðukennt, jafnvel sjálfshjálparbókarkennt.

Og Eyjó birtist í  bókarlok  svo lítið eins og deus ex machina, best að láta það goðmagn hvíla í friði.

Hvað um það, ég fékk allmargar  stjörnur í augun. Bókin er margra verðlauna virði.  

Líneik ber kannski ekki af öðrum en Ból ber af flestum skáldsögum. 

ÓTÍMABÆRAR ATHUGASEMDIR 1: Napóleon var LÍKA umbótamaður!

 

Hér með hefur göngu sína blogg/feisbókar-þáttur en heiti hans er ættað frá Friedrich Nietzsche sem reit kver með heitinu „Unzeitgemäße Betractungen“, útlagt á íslensku: Ótímabærar athugasemdir.

 

Nietzsche vildi með þessu heiti undirstrika að í ritgerðunum væru viðurkennd viðhorf gagnrýnd, t.d. gagnrýndi hann þá  dýrkun á sagnfræði og kenningunni um sögulegar framfarir sem  var mjög áberandi á þessum árum.

Ég hyggst í þessum þáttum gera slíkt hið sama, leikurinn hefst á gagnrýni á vinsælar hugmyndir um Napóleon.

Fyrsta athugasemdin  er skrifuð í tilefni kvikmyndarinnar um Napóleon en í henni er honum aðeins lýst sem herforingja og elskhuga.

Í hlutverki þess síðarnefnda gerir hann það án þess að fara úr buxunum, bara í Hollywood geta menn slíkt.

Í lok myndarinnar er vígi þriggja milljóna manna lýst á hendur honum, rétt eins og andstæðingar hans væru saklausir af mannfallinu.

Ekkert orð um réttarbætur hans, ekki setning um það hvernig hann gaf Gyðingum borgararéttindi og hjó víða að feysknum rótum lénsveldis. Hann svipti m.a. handverksgildin einokunaréttindum sínum og jók með þessu og öðru  markaðsfrelsi.

 Í myndinni  er hann sýndir sem herforingi í Egyptalandi, ekkert sagt um tilraunir hans til að koma á umbótum þar í landi, veita innfæddum borgararéttindi.

 

 Forveri fasista eða frjálslyndur umbótamaður?

 

Þrátt fyrir þetta kalla sumir hann forvera Mussolinis og Hitlers, skynsamari menn leggja áherslu á að hann hafi verið eindreginn fylgismaður upplýsingastefnunnar og stuðlað, þrátt fyrir allt, að framförum.

Til að mynda var hann lagabætir mikill, hann setti sínu mikla veldi lög sem við hann eru kennd. Með því gerði hann Frakkland og allt sitt heimsveldi að réttaríki og þó.

Rétt eins og forverar hans í frönsku byltingunni var hann lítill unnandi kvenréttinda, ef eitthvað var dró úr réttindum kvenna í lögum hans.

Í þessu sjáum við tvíeðli Napóleons, með einni hendinni jók hann mannréttindi, með hinni dró hann úr slíkum réttindum. Tvíeðlið sést líka í herför hans um Ítalíu í lok átjándu aldar, annars vegar opnaði hann gettó Gyðinga og gaf þeim full réttindi, hins vegar rændi hann listaverkum í stórum stíl.

Þegar hann hernam Möltu frelsaði hann innfædda undan oki  musterisriddarana, afnam lénsveldið og veitti Gyðingum og múslimum trúfrelsi.

En hermenn hans svívirtu dómkirkjuna í La Valetta og gerðu hana að hesthúsi. Svo mjög mislíkaði hinum rammkaþólsku Möltubúum framferði þeirra að þeir risu gegn Frökkum og tóku Bretum fagnandi.

Napóleon ætlaði að losa Spánverja úr viðjum rannsóknarréttar og erkikaþólsku, láta sól upplýsingarinnar skína yfir landið. En fór fram með slíkum ofstopa að Spánverjar fengu nóg og gerðu uppreisn gegn Frökkum.

Ekki síst  gegn Joseph Bonaparte, bróður Napóleons sem keisarinn hafði gert að konungi Spánverja. Sá játaði í bréfi til bróður síns að hann nyti einskis stuðnings á Spáni.

Joseph var ekki eini bróðurinn sem Napóleon gerði að konungi og þóttu fæstir þeirrar miklir skörungar.

Hermann Lindkvist segir í ævisögu Napóleons að hann hafi öðrum þræði verið korsískur ættbálkahöfðingi sem taldi sjálfsagt að hygla ættingjum sínum.

Samt talar Lindkvist yfirleitt vel um hann, bendir til dæmis á að Bretar hefði sagt stríð á hendur honum árið 1803 þegar Evrópa hafði notið friðar um nokkurt skeið.

Það er því rangt að Napóleon hafi einn borið ábyrgð á hildarleiknum sem ekki lauk fyrr en við Waterloo tólf árum síðar. En hann lét leyfa þrælahald á ný í nýlendum Frakka, frönsku byltingarmennirnir höfðu afnumið það.

Annað mikið fólskuverk var framkoman við Haitímenn.  Hinn stórmerki leiðtogi blökkumanna þar í landi, hernaðarsnillingurinn Toussaint L‘Ouverture, hafði losað landið við franska nýlendukúgun, afnumið þrælahald og komið á upplýstu stjórnarfari.

En Napóleon sendi her til landsins og lét handataka L‘Ouverture sem veslaðist upp og dó í frönsku fangelsi. Saga Haití hefði kannski orðið önnur ef Napóleon  hefði látið landið  í friði.

Þá kann einhver að  spyrja  hvort enn eitt fólskuverkið hafi verið  það að hann stofnsetti leynilögreglu í félagi við hinn skuggalega lögreglustjóra Fouché. Svarið er að lögregluveldi Napóleons var í mildara lagi, fáir pólitískir fangar.

Napóleon fór jafnan  mildum höndum um andstæðinga og keppinauta. Hin miklu mistök hans var innrásin í Rússlandi, þar missteig hinn snjalli herforingi sig. Af einhverjum ástæðum vildi hann hernema Moskvu en ekki höfuðborgina Pétursborg sem var mun  nærri veldi hans en Moskva.

Hefði hann náð því að sigra Rússakeisara hefði Pólland losnað undan rússnesku oki og þróun Rússlands kannski orðið önnur. Hefðu ánauðgir bændur þar fengið frelsi? Væri einhver Pútín í valdastóli þar eystra nú?

Að meta ferilinn.

Til að meta feril Napóleons verða menn  að hafa í huga hvernig veröldin var á hans dögum. Vart voru til eiginleg lýðræðisríki, vísir var að lýðræði í löndum eins og Sviss og Bretlandi, en þó var hann stærstur í Bandaríkjunum.

En þar nutu blökkumenn, indíánar og konur engra lýðræðisréttinda, flestir blökkumenn voru þrælar og frumbyggjar hundeltir eins og villidýr.

 Í Bretlandi nutu auð- og aðalsmenn einir lýðræðislegra réttinda. Þeir áttu líka einkarétt á frama í embættiskerfi og her, gagnstætt Frakkaveldi þar sem allir karlmenn nutu þessa réttar, þökk sé frönsku byltingunni og lagasetningu Napóleons. 

Hinu verður ekki neitað að Bretar og Bandaríkjamenn höfðu tiltölulega mikið  mál- og prentfrelsi, slíku var ekki til að dreifa í veldi Napóleons.

Lokaorð.

Hvað sem því líður þá er gjörsamlega fáránlegt að líkja Napóleoni við Hitler, Mussolini og Stalín. Þeir káluðu frelsinu, Napóleon jók það sum part, dró sum part úr því.

Hann var margþættari en andskotinn.

PS Í kvikmyndinni er Wellington lávarður látinn árið 1815 tala um Belgíu en það land var ekki til þá. Einnig er téður lávarður látinn ávarpa Naflajón sem „your grace“. Bretar viðurkenndi ekki Napóleon sem keisara, kölluðu hann ávallt „general Bonaparte“, stundum „Bony“.

 

Helstu heimildir:

Jospin, Lionel 2014: Le mal napoléonien. París: Éditions du Seuil.

Jospin bölvar Napóleoni í sand og ösku og telur hann bera ábyrgð á öllu sem miður hefur farið í Frakklandi síðust tvær aldirnar. En þessi fyrrum forsætisráðherra Frakklands ómakar sig ekki á að vísa í heimildir.

 

Lindkvist, Hermann 2004: Napoleon (þýð. Henrik Eriksen). Ósló: Schibsted.

Norma, Pierre 2002: Napoléon. París: Maxi-livres.

Roberts, Andrew, viðtal í Daily Beast

JÓLABÓKARÝNI NR 4: Kletturinn eftir Sverri Norland.

Ég hef verið að glugga í Sverrissögu, söguna um Noregskonunginn Sverri Sigurðsson.

Nafni hans Norland er kannski ekki skáldkonungur en liðtækur rithöfundur samt. Það sést vel í nýju skáldsögunni hans Kletturinn.

Aðalpersónan, Einar Torfason, segir söguna í fyrstu persónu, um útileguna með vinum sínum Ágúst og Brynjari, útilegu sem endaði með hörmungum.  Ágúst féll niður af kletti og dó.

Slysið verður að skugganum í lífi Einars, gefið er í skyn að hann hafi átt einhvern þátt í slysinu, alla vega finnst honum það sjálfur.

Hann verður að eins konar mannkletti, steingervður hið innra, um leið og hann veigrar sér við að klifra klett mannorðanna.

Í lokin nær hann áttum sættir sig við lífið og hlutskipti sitt.

Ágæt bók, persónusköpun er prýðileg, lesandinn verður nákominn Einar og hans nánustu, einnig vinum hans töffaranum Brynjari og gáfnaljósinu Ágústi. 

En ekki er bókin  gallalaus fremur en önnur mannanna verk. Til dæmis eru samtöl Einars við Brynjar og Tinu Birnu, konu þess síðarnefnda, ögn væmin og sjálfshjálparbókarleg.

Miklu minna skiptir að Sverrir notar sögnina „að stika“  óþarflega oft, til er fjöldi annarra orða með svipaða merkingu.

Ekki skiptir heldur miklu það sem segir á blaðsíðu 72 um að annað fólk hafi glatað sannleiksgildi sínu. Heimspekingurinn í mér mótmælir og segir að setningar, kenningar og staðhæfingar geti haft sannleiksgildi, ekki fólk. En líklega á hann við að fólkið hafi misst þýðingu sína.

Allt um það, ég fékk fáeinar stjörnur í augun við lestur þessa kvers.

 

JÓLABÓKARÝNI NR 3: Vegamyndir eftir Óskar Árna Óskarsson

Eru ekki bókmenntir bestar í háloftunum? Ég las bók Óskars Árna Óskarssonar Vegamyndir í flugvél og varð fyrir flug-hug-ljómun, skildi Skara betur en áður.

En fyrst ögn um kverið. Hér er á ferðinni úrval smáprósa og ljóða frá 1990-2015, velflestir textarnir tengjast ferðalögum um landið, aðallega útkjálka þess.

Ein sagan fjallar um ímynduð þorp, kallast kannski á við hina dásamlegu bók Italo Calvinos Borgirnar ósýnilegu. Þær eru ósýnilegar því þær eru strangt tekið ekki  til, hið sama gildir um þorpin ímynduðu. En samt til á vissan hátt, ofurraunveruleg.

Óskar er maður minimalisma, beinir sjónum sínum að hinu smáa og hversdagslega sem við nánari aðgæslu er hvorki smátt né hversdagslegt.

Sérstaklega ekki þegar Óskar lætur fantastíska viðburði gerast í hvunndeginum, lætur t.d. Jónas Hallgrímsson birtast á nútímakaffihúsi úti á landi.

 Mér hafa þótt bækur Óskars dálítið misjafnar að gæðum, stundum tekst honum ekki að gera hvunndaginn spennandi.

En í þessari bók má finna margt af því besta úr bókum hans. Ég fékk nokkrar stjörnur í augun.

JÓLABÓKARÝNI 2: Heimsmeistari eftir Einar Kárason

Í lok aldarinnar síðustu var Robert James  Fischer týndur. Þá kynntist ég bandarískum Gyðing sem sagðist vita hvar hann héldi sig. Hann hefði átt vingott við frænku skákmeistarans sem þá bjó á leyndum stað í Los Angeles. Fischer hafi sagt við hann „þú ert nú alveg ágætur, af Gyðingi  að vera“. Hann var sjálfur sem kunnugt er af Gyðingakyni.

Einar Kárason byggir skáldsögu sína Heimsmeistari  á ævi Fischers. Ekki verður séð að hann skáldi mikið í hinar mörgu eyður í sögu skákmeistarans snjalla. Reyndar hefði hann mátt nota veruleikann meira, t.d. hin furðulegu kvennamál Fischers. Stundum er veruleikinn skáldlegri en skáldskapurinn.

Því miður er dálítið um stílhnökra í bókinni. Athugið eftirfarandi setningarbút: „Hann var að vísu brynjaður með réttmætum fjandskap í garð stjórnvalda…“ (bls. 7).

Maður getur verið brynjaður gegn einhverju tilteknu en það er rökleysa að tala um að vera brynjaður í garð einhvers. Þess utan er ekki smekklegt að nota líkingu við eitthvað handfast, brynju, í tengslum við eitthvað miður handfast eins og stjórnmál.

Betra hefði verið að segja hann brynjaðan gegn örvahríð eða spjótalögum stjórnvalda. Örvar og spjót eru handföst rétt eins og brynja.

Aðra  hnökra má finna á blaðsíðu 10. Þar segir að hvítir landnemar í Vesturheimi „…ristu heimahaga frumbyggjanna á hol…“ Þetta er smekkleysa af svipuðum toga og sú fyrri.

Það ber að hafa allt líkingarmálið á sama tilverustigi, brynjur og spjót eru á sama tilverustigi, ekki heimahagar og það sem rista má á hol.

Kannski hefði mátt segja að hvítingjar hafi rist búk frumbyggjasamfélagsins á hol, búkar eru ristir á hol og ekkert gegn því að líkja samfélagi við skrokk. Á blaðsíðu 26 stendur: „Hugur hans var biksvartur…“, svipað á blaðsíðu 29.

Nú er vissulega oft talað um myrkan eða þungan huga, samt kann ég ekki vel við þessa líkingu, kannski er um að ræða smekksatriði.  

Á blaðsíðu 59 er hugmynd Fischers um nýsköpun í skák kölluð „Random-kerfið“. Það er venjulega kallað „slembiskák“ á íslensku, í slíkri skák er taflmönnum raðað á byrjunarreitum með nánast tilviljunakenndum hætti.

Styrkur Einars hefur löngum verið mikil frásagnagleði og sagnahæfni. Mér finnst hvortveggja vanta í þessari bók, það er eins og honum leiðist að skrifa hana. Hann getur miklu betur.

Feisbókarvinur spurði af hverju ég gæfi ekki stjörnur í jólabókadómum. Ég sagðist hafa ímugust á stjörnugjöf en fengi stundum stjörnur í augum er ég læsi  frábærar bækur.

Engar stjörnur í mínum augum nú.

Börn og stríð

Eitt hið skelfilegasta við stríðin milli Rússa og Úkrainumanna, Ísraela og Hamas, er sú staðreynd að saklaus börn eru fórnarlömb þeirra.

Á hverjum degi sjáum við í sjónvarpi sárþjáð andlit palestínskra barna, ef marka má tölur frá Gasasvæðinu hafa þúsundir þeirra fallið í árásum Ísraela.

Eins og það sé ekki nóg  eru  Hamasliðar  sagðir hafa drepið smábörn með bestu lyst og rænt nokkrum þeirra, sumum án foreldra sem þeir höfðu myrt.

Og Rússar eru ásakaðir um að hafa rænt tugþúsundum, ef ekki hundruð þúsundum,  úkraínskra barna.

Þýski Gyðingurinn og nóbelshafinn  Nelly Sachs orti áhrifamikinn kvæðabálk um helförina, hluti hans fjallar um örlög barnanna í gereyðingarbúðunum:

„Ó nótt hinna grátandi barna!

Nótt barnanna sem merkt eru dauðanum!

Svefninn  hefur ekkert opið hlið lengur.

Skelfilegar varðkonur hafa

tekið stöðu mæðranna,

þær hafa spennt hin svikula dauða í vöðvum sér,

sá honum í veggi og bjálka-

alls staðar klekjast egg út í hreiðri hins illa

smábörnin sjúga angist í stað móðurmjólkur.“

 

Heimsbyggðin verður að krefjast þess að börnunum verði hlíft!

 

JÓLABÓKARÝNI 1: Högni eftir Auði Jónsdóttur

Hér með hefst jólabókarýni undirritaðs og verður fyrst rýnt í Högna hennar Auðar Jónsdóttur. Bókin fjallar um vistsinnaðan  framtíðarfræðing  (Högna) sem virðist alger hrakfallabálkur þar til rofa tekur í lífi hans í bókarlok.

Hann er fórnarlamb netofsókna rétthugsenda en þegar hann iðrast opinberlega er hann tekinn í sátt af hinu almáttka neti. 

Kvennamál hans leika mikið hlutverk, honum er lýst sem harla ómyndarlegum manni en með góðan húmor.

Ég held að löggild kvennagull gætu grátið af öfund yfir þeim séns sem þessi leppalúði hefur.

Ekki fannst mér meint kímnigáfa hans góð, ég verð að játa að hann fór ögn í taugarnar á mér.

Læra má af heimspekingnum Stanley Cavell að listdómar krefjist sjálfsskilnings dómara. Hann verði að gera sér grein fyrir hvað í honum sjálfum liti dóminn, til að ná því marki verði hann að líta í launkofa hjarta síns og reyna að skilja sig sjálfan.

Ef til vill  læri ég eitthvað um mig sjálfan í krafti þess að láta Högna ræfilinn pirra mig, sérstaklega svonefnda kímnigáfu hans (kannski öfunda ég hann af kynþokkanum!).

Aristóteles benti á að sitthvað væri sannleikur og trúverðugleiki í bókmenntaverki. Slíkt verk getur verið ósatt en trúverðugt, trúverðugleiki væri aðalatriðið. En skarast ekki sannleikur og trúverðugleiki, alltént í skálduðum sögum hvers heimur er mjög líkur raunheimum (jafnvel rauna-heimum)?

Mér finnst ofurséns Högna ótrúverðugur, bæði vegna þess hversu lummó hann er í útliti og hve óspennandi húmor hans er.

Í hinum napra veruleika (sviði sannleikans) er ólíklegt að slíkur gaur slái í gegn hjá konum.

Hvað um það, bókin byrjar ekki ýkja vel en batnar smám saman, sérstaklega er síðasti hlutinn þokkalega góður. Í þeim hluta er Högni sjálfur sögumaður.

Ef finna má einhvern boðskap í bókinni þá er það helst  gagnrýni á pólitíska rétthugsun og hjarðmennsku á netinu.

Þetta er sæmilega góð  skáldsaga en tæpast neitt meistaraverk.

 

 

VEI YÐUR FRÆÐIMENN OG FARISEAR, HRÆSNARAR!

  

Ömurlegt er að fylgjast með málflutningi alltof margra einstaklinga um atburðina fyrir botni Miðjarðarhafs.

Vinstrimenn fordæma bara Ísrael, nefna ekki morðæði Hamas, hægrimenn einblína á illgjörðir Hamasliða en verja yfirgang Ísraela og fjöldamorð þeirra á Gasabúum.

Vinstrimenn nefna ekki kúgun Hamas á konum og samkynhneigðum, harðstjórn þeirra og spillingu PLO.

Hægrimenn láta hjá líða að ræða yfirgang landnema á Vesturbakkanum og þá staðreynd að hreinræktaðir fasistar sitja nú í stjórn Ísraels.

Samkvæmt skjölum, sem lekið var í fjölmiðla, ræða ráðamenn þann möguleika að hrekja alla íbúa Gasasvæðisins til Egyptalands. Það heitir „þjóðarbrotshreinsun“ á venjulegu máli.

En ekki má gleyma „afrekum“ Hamasliða, þeir  eru slík varmenni að vel má vera að þeir geri sér vígahreiður í sjúkrahúsum og einkaíbúðum.

Hvað sem því líður þá hafa hvorki hægri- né vinstrimenn mikla samúð með Palestínumönnum og Ísraelum.

Þeir hafa aðallega samúð með sjálfum sér, með sínum pólitísku kreddum. Deilan snýst í reynd um Bandaríkin, vinstrimenn eru á móti Ísrael af því að BNA styður það, hægrimenn halda með Ísrael af sömu sökum.

Í Rómeó og Júlíu Shakespeares segir Mercutio um Capulet og Montague  ættirnar sem börðust um völdin  í Verónu: „A plague o‘ both your houses!“