ÖLD ELLISMELLANNA

Kynslóðin  sem óx úr grasi á sjöunda tug síðustu aldar hélt æsku sinni mjög á lofti og vantreysti eldra fólki.

Þessi kynslóð veður enn uppi, vestanhafs bítast tveir öldungar um völdin og sjötugir karlar ráða Rússlandi og Kína.

Rokkarar af þessari kynslóð láta ekki deigan síga, nýverið gaf Rolling Stones út nýja plötu. Finna má ýmsa góða rokk-smelli á henni.

Við lifum á öld ellismellanna.

STJÓRNMÁL SKROKKSINS

Í mínu ungdæmi snerist hugmyndafræðileg umræða um kerfi, þá helst efnahagskerfi. En á þessari öld snýst ídeólógísk umræða í miklum mæli um líkamann.

Litarháttur líkamans er mikilvægari en framleiðsluhættirnir, kynferði hans skiptir meira mál en eignadreifing.

Þótt raunlaun standi í stað vestanhafs og millistéttin sé í hættu eru vinstrimenn þar aðallega í því að stunda meinta kynþáttavakningu.

Í stað þess að stofna verkalýðsfélög en Reagan tókst að stúta þeim með skelfilegum afleiðingum fyrir launþega.

Þeir fjargviðrast yfir meintri kynferðismismun í stað þess að beina sjónum sínum að tekjumismun.

Ekki eru hægrimenn skárri, þeir berjast eins og ljón gegn rétti kvenna til að ráða eigin skrokk. Auk heldur  vilja þeir helst banna bækur þar sem talað er um aðrar kynhvatir og -samsemdir en þær sem til skamms tíma voru þær einu viðurkenndu.

Í stað þess að berjast fyrir markaðsfrelsi en slíkt frelsi er ekki án kosta þótt ofmetið sé í vissum kreðsum.

Nú kann einhver að segja að ég sé aðeins að tala um bandarísk stjórnmál, ástandið sé öðruvísi annars staðar á hnettinum.

Ekki mikið öðruvísi, alþjóðlegt aðdráttarafl Pútíns er ekki síst fólgið í herferð hans gegn samkynhneigðum skrokkum.

Og ISIS skveraði slíkum skrokkum út um glugga á háhýsum (Pútín lætur sér nægja að veita  pólitískum  andstæðingum þess lags meðferð).

Í Afganistan er mannverum með kvenlíkama meinuð skólaganga, ástandið í Íran og Sádí-Arabíu er litlu skárra. Um kjör samkynhneigðra í þessum löndum þarf vart að fjölyrða.

Svo vikið sé norður á bóginn þá  snerust kosningarnar í Póllandi að verulegu leyti um líkamann, fóstureyðingar, samkynhneigð o.s.frv.

Ekki dettur mér í hug að neita því að skrokkurinn sé hápólitískt fyrirbæri og mikilvægt sé að stunda skynsamleg skrokksstjórnmál. En öllu má ofgera.

Samræða um Ísrael og Palestínu

 

Hér getur að líta samræðu milli þeirra  Stefáns Ísraelssinna og Stefáns Palestínusinna.

Stefán Ísraelssinni: Hamas hamast við að myrða kornabörn. Þetta eru aldeilis hugrakkar hetjur sem berjast við hvítvoðunga!

Í ofan á lag drápu morðhundarnir 40 araba og talsvert af fólki frá rómönsku Ameríku og Asía. Sagt var á CNN að Hamasmorðingjarnar létu ísraelsk börn, hverra foreldrar voru myrtir af þeim, ganga um stræti Gaza þar sem skyrpt sé á þau og þau barin með prikum.

Heyra megi morðingjana hlægja að þeim. Þetta er sagt byggja á myndböndum sem morðhundarnir  hafa sett á félagsmiðla. Ég hef ekki fundið þau sjálfur en fann óhugnanlegt myndband sem sýnir ísraelska fjölskyldu í höndum Hamas-níðingana, þeir myrða eitt barnanna.

Jón Trausti Reynisson bendir á að fjöldamorð Hamasliða á friðsömum ungmennum á tónlistarhátíð minni á fjöldamorð Anders Behring Breiviks en sá er yfirlýstur fasisti.

Hann lét alla vega eiga sig að drepa varnarlaus smábörn. Ég vona að Ísraelunum takist að góma hvern einasta þeirra sem ábyrgð bera á þessum  fjöldamorðum, slátra þeim eða fá þá dæmda fyrir glæpi gegn mannkyninu.

Ekki má gleyma því að Hamas kúgar Palestínumenn á Gasasvæðinu til að gera illt verra er stefnuskrá þeirra gegnsýrð af Gyðingahatri.

Vitnað er fjálglega í Skrá öldunga  Síons, falsriti sem leynilögregla Rússakeisara setti saman en þar eru  þessir Gyðinglegu öldungar látnir segja að þeir stefni að heimsyfirráðum.  

Í stefnuskránni  er borið á Gyðinga að þeir eigi sök á frönsku byltingunni, valdatöku Bolsévíka í Rússlandi, báðum heimsstyrjöldunum  og- haltu þér fast-Rotary og Lions.

Þessir klúbbar eru að þeirra mati hluti af síónísku samsæri og stuðla að auknum alkóhólisma og dóptöku.

Karlinn faðir minn hafði ekki únsu af Gyðingablóði í æðum og var gagnrýninn á margt í stefnu Ísraelsríkis en samt virkur Rotary-félagi! Ekki kannast ég við að hann hafi barist fyrir auknum dóp- og alkóhólisma.

Stefán Palestínusinni: Stilltu þig, gæðingur. Mundu  að ísraelski flugherinn er  ansi drjúgur við að drepa börn á Gazasvæðinu.

Þeir herja á borgara þar og eru því ekki hótinu skárri en Hamas, núverandi herferð þeirra þar kostar mun fleiri mannslíf en árás Hamasliða.Þeir eru komnir góða leið með að rústa allri Gasaborg, hrekja milljónir manna á flótta og drepa í stórum stíl. 

Hvað stefnuskrá Hamas varðar þá drógu Hamasliðar talsvert í land í útgáfunni frá 2017. Einnig segir í fyrstu skránni að í múslimsku Palestínuríki myndu múslimar, kristnir og Gyðingar lifa saman í friði.

Stefán Ísraelssinni:  Ísraelsher  til afbötunar skal sagt að ásetningur hans hefur vart verið að deyða börn.

Þess utan varar herinn  óbreytta borgara einatt við áður hann hefur loftárasir.

Hamas-morðhundarnir myndu fremur fara út og hengja sig en vara einn eða neinn við einu eða neinu.

Drógu þeir í land? Er kannski nýja útgáfan af stefnuskránni tilraun til að varpa ryki í augu heimsbyggðarinnar? Gildir það sama um ákvæðin í fyrri stefnuskrá þar sem kveðið er á um vernd trúarbragða?

Stefán Palestínusinni:   Barnadauðinn (barnfallið?) á Gaza er afleiðing af varasamri stefnu Ísraels.

Liður í henni er sá ósómi að neyða íbúa Gasa til að búa við slíkt þéttbýli að erfitt er að forðast sprengjuárásir þótt sprengjunum sé varpað að á hernaðarleg skotmörk.

Stefán Ísraelssinni:   Barnavinafélagið Hamas gæti vel mögulega  átt sökina, hreyfingin notar  skóla og sjúkrahús sem vígahreiður og vopnabúr.

Stefán Palestínusinni: Það segja Ísraelsmenn en hver segir að það sé satt? Háttsemi  Hamasliða er að einhverju leyti skiljanleg í ljósi þess hve bág staða fólksins á Gasasvæðinu er.

Fólkið býr þar eins og síld í tunnu, má vart  veiða fisk í sjónum og hefur mjög takmarkað ferðafrelsi. Í rauninni býr fólkið þar í fangabúðum, þeim stærstu í heimi. 

Ekki er betur farið með Palestínumenn á Vesturbakkanum, þeir verða að lúta herlögum meðan landnemar, sem ekki einu sinni búa í Ísrael, lúta ísraelskum lögum.

Stefán Ísraelssinni:  Gyðingum í Rússlandi keisarans var aðeins leyft að búa á takmörkuðum svæðum, í ofan á lag voru þeir kerfisbundið ofsóttir af kósökkum og keisaraveldinu, reglulega framin fjöldamorð á þeim.

Samt stunduðu þeir ekki hryðjuverkastarfsemi.

Þeir sem halda að íslömsk hryðjuverk í Evrópu  stafi af því að illa sé farið með múslima þar ættu að athuga að mun verr var farið með Gyðinga og Rómaþjóðina víða í Evrópu.

Man einhver eftir hryðjuverkum, frömdum af þeim? 

Stefán Palestínusinni: Hver segir að Gyðingar og Rómafólk hefðu ekki getað bætt stöðu sína með því að beita vopnum?

Gagnrýninn Ísraeli mun hafa sagt að ein af ástæðum þess að Hamasliðum  tókst að ráðist inn í landið hafi verið sú að stór hluti hersins var á Vesturbakkanum að hrella óvopnaða Palestínumenn.

Ísraelinn kallaði framferði þeirra „pogrom“ en það orð er notað um skipulegt ofbeldi gegn Gyðingum. Kannski á framferði Ísraela mikinn þátt í því að reka Palestínumenn í faðm morðingja og hryðjuverkamanna.

Ísraelar gera margir hverjir allt sem þeir geta til að gera Palestínumönnum lífið leitt eða hreinlega drepa þá.

Stefán Ísraelssinni: Kannski orsakast framferði Ísraela  af óbilgirni Palestínumanna.

Palestínumenn hefðu átt að sætta sig við skiptingu landsins árið 1947? Hefði nagba (harmleikur þeirra) þá átt sér stað í stríðinu 1949 þegar Ísraelarnir hröktu þá af landinu?

Stefán Palestínusinni: Það var skiljanlegt að þeir sættu sig ekki við hana. Gyðingunum var ætluð 55% af landinu (hluti af því var besta landbúnaðarlandið9  þótt þær væru aðeins 30% íbúanna og réðu varla meir ein 10% landsins.

Palestínuríkið hefði ekki verið lífvænlegt, jafnvel liðið fljótlega undir lok, Ísraelar hefðu hæglega getað tekið það yfir.

Ísraelski fræðimaðurinn Benny Morris segir að  Ísraelarnir hafi tuttuguogþrisvarsinnum framið   fjöldamorð á Palestínumönnum í stríðinu 1947-9. Slíkt athæfi hafi liður í því að hrekja þá burt, það tókst.

Stefán Ísraelssinni:  Þú gleymir því að Morris talar líka um fjöldamorð Palestínumanna á Gyðingum.

Þú hunsar líka þá staðreynd að Palestínumenn frömdu fjöldamorð á Gyðingum þegar á þriðja áratug síðustu aldar. Ofbeldisaldan reis fyrst í þeirra hafi, Gyðingarnir höfðu enga ástæðu til að treysta þeim og ráku þá þess vegna burt.

Hvað sem öðru líður hefði staða Palestínumanna verið mun betri hefðu þeir sætt sig við skiptinguna, það er engan veginn ljóst að ríkið hefði ekki getað lafað með alþjóðlegri aðstoð.

Af hverju börðust Palestínumenn ekki fyrir ríkisstofnun á Vesturbakkanum og  í Gasa á meðan þessi svæði lutu Jórdaníu og Egyptalandi? 

Þessum ríkjum var  í lófa lagið að stofna Palestínuríki þar.

Stefán Palestínusinni: Hefði, hefði, „hefði ég betur hana þekkt sem harma ég alla daga“.

Við verðum að beina sjónum okkar að ástandinu eins og það er ekki, ekki eins og það hefði getað orðið.

Gott, nú skal ég koma með hefði, hefði dæmi: Kannski hefðu þeir, sem stóðu að Versalasamningunum, átt að gefa grænt ljós fyrir jiddískumælandi ríki Gyðinga í Galisíu sem nú er að mestu hluti Úkraínu.

Ef slíkt ríki hefði komist á laggirnar þá má spyrja hvort þá hefði  orðið nokkur helför.  Hefði þá verið þörf fyrir Gyðingaríki fyrir botni Miðjarðarhafs? Spyr sá sem ekki veit.

Stefán Ísraelssinni: Nasistar hefðu gert það að meginmarkmiði sínu að eyðileggja þetta ríki og drepa alla íbúana. Og hefðu farið létt með það.

Í því sem nú er Ísrael voru Gyðingarnir alltént í vari fyrir nasistum.

Stefán Palestínusinni: Gott og vel en höfðu Gyðingarnir rétt til að stofna sérstakt riki þar?

Stefán Ísraelssinni: Það var ekkert ríki þar og tæpast nokkur palestínsk þjóð heldur fjöldi lítilla samfélaga múslimskra araba, drúsa, kristinna Armenna og Grikkja o.s.frv.

Þess utan hefur slangur af Gyðingum búið þarna frá alda öðli. Gervi-messíasinn Sabatei Zevi, sem uppi var á sautjándu öld, bjó um nokkurt skeið í Jerúsalem og átti aðkomu að efnahagsmálum Gyðinganna þar en þeir áttu erfitt með að greiða firnaháa skatta.

Það er ekki Gyðingunum að kenna að þeim hafi verið vísað úr landi af Rómverjum, þeir eiga fullt eins mikið tilkall til lands þar eins og Palestínumenn. Nefna má að á sjöunda öld urðu Gyðingar aftur meirihluti íbúana þar á stuttu tímabili.

Stefán Palestínusinni: Var til nokkur Ísraelsþjóð fyrir 1949? Palestínuarabar voru meirihluti íbúanna þarna og höfðu því rétt til að stofna eigið ríki.

Hver hafi búið þar   fyrir tvö þúsund árum skiptir ekki máli, fyrir 1500 árum var stór hluti Þýskalands byggður slafneskumælandi þjóðum.

Þýðir það að arfar þeirri eigi rétt á löndum þar?

Stefán Ísraelssinni: Þeir hafa enga tilfinningu fyrir þessum svæðum sem heimalandi sínu. Hugmyndin um Ísrael sem heimaland hefur frá örófi alda verið liður í sjálfssemd þeirra.

Stefán Palestínusinni: Gaf það þeim leyfi til að hrekja hundruð þúsunda Palestínumanna frá heimilum sínum og ræna eigum þeirra?

Stefán Ísraelssinni: Hvað gaf hinum arabaríkjunum leyfi til að hrekja hundruð þúsunda Gyðinga úr landi, ræna eigum þeirra, myrða og nauðga? Þeir flúðu til Ísraels í hrönnum, afkomendur þeirra eru bitrir út í arabana og lítt gefnir fyrir samninga við þá.

Lái þeim hver sem vill. Þegar þýskumælandi menn  voru hraktir frá austanverðri Evrópu eftir síðari heimsstyrjöld settust þeir að í Þýskalandi og Austurríki og samlöguðust þjóðunum þar.

Arabaríkin hafa mörg hver farið illa með palestínska flóttamenn og neitað þeim möguleika á að samlagast íbúum sínum þótt þeir tali sama tungumál og séu sömu trúar flestir.

Stefán Palestínusinni: Þú gefur þér að það hafi verið siðferðilega rétt að hrekja þýskumælandi fólk úr landi. A.m.k. tvær  milljónir  flóttamanna dó fyrir vikið.

Stefán Ísraelssinni: Skiljanlegt, ef ekki réttlætanlegt í ljósi þess hvernig Þjóðverjar hegðuðu sér á stríðsárunum.

Stefán Palestínusinni: Við skulum ræða þau mál við annað tækifæri. Lítum áfram á Palestínu og Ísrael.

Einstaklingur sem er að fjórðu Gyðingur hefur rétt til að flytja til Ísraels, ekki palestínskur flóttamaður hvers forfeður hafa búið þarna um aldaraðir. Finnst þér það í lagi?

Stefán Ísraelssinni: Nei, en vegna óbilgirni Palestínumanna er skiljanlegt að Ísraelar vilji stemma stigu við innflutningi þeirra. Hvað ef flóttamaðurinn er Hamaslega þenkjandi?

Stefán Palestínusinni: Hvað ef, hvað ef, kannski, kannski. Lítum á staðreyndir: Það er  apartheid í Ísrael. Palestínumenn hafa ekki kosningarétt og kjörgengi, á Vesturbakkanum hafa þeir takmarkaðan rétt til að hreyfa sig rétt eins og blökkumenn í Suður-Afríku.

Ísraelsmenn hafa sölsað undir sig um 80% af vatninu þar og ræna stöðugt meira landi.

Stefán Ísraelssinni: Þú gleymir því að ísraelskir arabar hafa kosningarétt og eiga þingmenn í Knesset, blökkumenn höfðu ekki slík réttindi í Suður-Afríku.

Arabíska er löggilt sem opinbert mál í Ísrael, engin af tungum blökkumanna hafði slíka stöðu í Suður-Afríku apartheidsins.

Nefna má að hinir arabísku drúsar gegna herþjónustu í Ísrael  drúsar eru sérstakur trúflokkur sem múslimum mörgum er illa við. Þeir hafa verið ofsóttir af þeim. 

Nýlega var arabískur drúsi sendiherra Ísraels í Noregi. 

Meðan ég man, það er þrátt fyrir allt lýðræði og tjáningarfrelsi í Ísrael, ekki á svæðum sem Palestínumenn stjórna.

Á Gasa ríkir harðræði og villimannleg kúgun eins og annars staðar þar sem róttækir íslamistar stjórna. Þarf að nefna Íran, Sádí-Arabíu, Afganistan og svæðin sem lutu ÍSIS?

Ég tel rétt að stofna sérstakt ríki Palestínumanna en með því skilyrði að gulltryggt verði að Hamas og þeirra líkar nái ekki völdum þar.

Stefán Palestínusinni: Engum dettur í hug að kalla Suður-Afríku apartheidsins lýðræðisríki þótt þar væri lýðræði fyrir hvítingja.

Með sama hætti er ekki hægt að kalla Ísrael lýðræðisríki þar eð það ríkir yfir milljónum manna sem hvorki hafa kosningarétt né kjörgengi.

Auk þess hljóta Palestínumenn sjálfir að mega ráða því hverja þeir kjósa til að stjórna sér.

Stefán Ísraelssinni: Þín skoðun, ekki mín. Viðurkennir þú að Hamas sé alræðissinnuð ofbeldissamtök sem hafi  framið stríðsglæpi?

Stefán Palestínusinni: Já, ég viðurkenni það. En viðurkennir þú að öfgasíonista, þ.á.m. ráðherrar í núverandi ríkisstjórn Ísraels, séu yfirgangsseggir?

Viðurkennir þú  að Ísraelsher vanvirði alþjóðalög um stríðsrekstur í árás sinni á Gaza?

Stefán Ísraelssinni: Ég get viðurkennt það.

Stefán Palestínusinni: Viðurkennir þú rétt Palestínumanna til eigin ríkis?

Stefán Ísraelssinni: Já,  en viðurkennir þú tilvistarrétt Ísraels?

Stefán Palestínusinni: Já.

Báðir: Við erum ekki að öllu leyti ósammála! Líklega reynum  við báðir eftir fremstu megn að vera mannúðarsinnar.

Heimildir meðal annars:

Cohn-Sherbok, Dan og El-Alami, Darwoud 2002: Israel-Palestina. Konflikten sett fra begge sider (þýð. Bjarte Kaldhol). Ósló: Spektrum forlag.

Jensehaugen, Jørgen 2023: En kort introduksjon til Israel-Palestina konflikten. Ósló: Cappelen Damm (Storytell).

Morris, Benny 2004: The Birth of the Palestinian Refugee Problem. Cambridge: Cambridge University Press.

Á netinu:

Stefnuskrá Hamas frá 1988:

https://avalon.law.yale.edu/20th_century/hamas.asp

Stefnuskráin frá 2017

chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://palwatch.org/storage/documents/hamas%20new%20policy%20document%20010517.pdf

Myndband ísraelsk fjölskylda í haldi Hamas.

https://www.youtube.com/watch?v=_kA1cyOESAA

Ofbeldi Ísralelsmanna á  vesturbakkanum https://www.btselem.org/press_releases/20230621_wave_of_settlers_riots_across_the_west_bank

Ofbeldi palestinumanna

https://en.wikipedia.org/wiki/Palestinian_political_violence

Skipting Palestínu

https://en.wikipedia.org/wiki/United_Nations_Partition_Plan_for_Palestine

Sabatei Zevi

https://en.wikipedia.org/wiki/Sabbatai_Zevi

 

 

Haukar í horni Pútíns, fálkar í ranni hans

Það er einkennilegur andskoti að tveir þeirra Íslendinga sem verja Pútín og innrás hans bera nafnið Haukur.

Þeir eru réttnefndir haukar í horni rússneska einvaldsins. Haukur nokkur Jóhannsson „upplýsir“ lesendur Morgunblaðsins um að Úkraínuher hafa á árunum 2014-2022 drepið 14000 óbreytta íbúa á Donbasssvæðinu.

En hvað segja Sameinuðu þjóðirnar? Þær segja að hér sé á ferðinni heildartala allra þeirra sem féllu á átökunum á þessu svæði. Af þeim hafi 4100 verið úkraínskir hermenn, 5650 rússneskir hermenn, 3350 óbreyttir borgarar.

Ætli Rússarnir beri minni ábyrgð á mannfallinu meðal óbreyttra borgara en Úkraínumenn?

Heimild Hauks þessa er eftir öllum sólarmerkjum að dæma rússneska áróðursvélin. Rússar hafa notað þessa staðhæfingu um mannfall óbreyttra borgara sem rök fyrir því að Úkraínumenn fremji þjóðarmorð í Donbass. Ég kýs að trúa Sameinuðu þjóðunun þar til annað sannara reynist.

Annar  haukanna er Haukur  Hauksson sem í Moskvu býr og kokgleypir áróðri Kremlverja en afgreiðir allt sem honum er óþægilegt sem falsfréttir og blekkingar. 

Hann fór í ferð um hernumdu svæðin og lofsöng rússneska hernámið en afgreiddi fréttir um fjöldamorð í Búrtsja sem lið í samsæri gegn sannleikanum.

En ef  samsæri eru svona algeng af hverju skyldu rúSSnesku hernámsyfirvöld ekki hafi framið samsæri til að blekkja útlendinga sem ferðast um hernumdu svæðin? Blekkt þá til að trúa því að engin fjöldamorð hafi verið framin í Búrtsja.

NATÓ og Rússland

Prigósín heitinn sagði  að innrásin í Úkraínu hafi  alls ekki verið gerð vegna einhverja ógna frá NATÓ og Úkraínu, Rússlandi hafi ekki stafað neitt af þessum aðilum.

Hún hafi verið gerð vegna þess að ólígarkar í Moskvu hafi viljað klófesta auðlindir

Þetta virkar sannfærandi í ljósi þess sem ég tel mig vita um Pútín og félaga, fyrrum samstarfsmaður hans, Sergei Púgasjov  segir hann gjörspilltan. Kannski Prígósín hafi undirritað dauðadóm sinn með þessari yfirlýsingu.

Sé stækkun NATÓ ógn við Rússland má spyrja hvers vegna Pútín talaði vel um Norðuratlantshafsbandalagið í byrjun aldarinnar og nefndi möguleikann á að Rússland gengi í NATÓ.

 Bandalagið  stækkaði vegna þess að fyrrum leppríki Sovétríkjanna báðu um inngöngu vegna skiljanlegs ótta við Moskvuvaldið. Finnar drógu ekki úr herstyrk sínum því þeir þekktu Moskvuherrana  og valdagirni þeirra.

Margar staðreyndir benda sterklega gegn því að NATÓ-stækkunin sé ógn við Rússlandi: Í fyrsta lagi voru  engir erlendir hermenn í nýju NATÓ-ríkjunum á árunum fyrir innrás. Í öðru lagi lögðu  Bandaríkin  niður allmargar herstöðvar í Evrópu og drógu stórlega úr herstyrk þar. Í þriðja lagi afvopnuðust  Evrópuríkin nánast.

Af þessu verður aðeins dregin sú ályktun að NATÓ stækkunin hafi ekki verið nein ógn við Rússland.

Enda segir Mikael Kasjanov,  fyrrrum forsætisráðherra Pútíns, að hann viti mæta vel að NATÓ ógni ekki Rússlandi. 

Við má bæta að hafi Vesturveldin ætlað Rússum illt má spyrja hvers vegna George Bush eldri nánast grátbað Úkraínumenn um að segja sig ekki úr lögum við Sovétríkin.

Og hvers vegna Bill Clinton dekstraði þá til að láta kjarnorkuvopn sín af hendi og gefa Rússum þau.

Niðurstaðan er sú að Vesturveldin hafi aldrei ógnað Rússlandi.

Fálkarnir pútínsku

Nú  víkur sögunni að öðrum pútínistum en haukunum tveimur, köllum þá „fálkana“ samanber orðið fálki í merkingunni kjáni. Einn þeirra kann  að spyrja hvort  ekki sé mikið um vonda fasista í liði Úkraínumanna.

Svarið er að því miður sé eitthvað um það en hið sama gildi í hæsta máta um Rússaliðið. Til dæmis berst hinn nýnasíska hreyfing Rusich með rússneska hernum.

Einnig hefur hugmyndafræði Pútíns fasískar hliðar, hann lét flytja jarðneskar leifar fasistans Ivan Iljíns til Moskvu og lagði blómsveig á gröf hans. Sá bjó í Þýskalandi árið 1933 og fagnaði valdatöku nasista. (samkvæmt t.d.  Snyder 2018: 58–59).

Iljín  boðaði e.k. trúarlegan fasisma sem skipaði rússnesku þjóðinni í hásæti, hún væri útvalin þjóð. Rússland væri sérstakt land, handan tímans (!!!), því landi skyldi stjórnað af alvöldum, útvöldum,  einstakling.

Það var því tæpast tilviljun að Iljín    fagnaði valdatöku nasista í Þýskalandi. Samt hvetur samstarfsmaður Pútíns, Dmitri Medvedev, rússneska æsku að lesa þennan hrylling. 

Annar meðhjálpari sama manns, Valerí Súrkov,  mun  hafa nútímavætt “kenningar“ “heimspekingsins" (Súrkov þessi mun hafa haldið því fram að "leiðrétta" þyrfti landamæri Eystrasaltsríkjanna, Rússum í vil).

Til að gera illt verra hafi “úrvals“-rit Iljíns verið gefin öllum meðlimum Pútínflokksins og sérhverjum ríkisstarfsmanni í  landinu (Snyder 2018: 16–35 og víðar). 

Bæta má við að sérfræðingur í pútínsku, dr. Jade McGlyn, skrifar grein í andófsritið rússneska, Moscow Times, um  ásakanir Kremlverja um nasisma í Úkraínu á dögum síðara heimsstríðs.

Hún segir að aðeins 250000 þeirra hafi barist með nasistum í stríðinu, sjö milljónir þeirra í Sovéthernum.

Einnig hafi um milljón Rússa barist í her Vlasovs herforingja en sá her barðist með Þjóðverjum. Pútínistar, bæði fálkar og haukar, ættu að tala lægra um nasisma í Úkraínu. 

Fálkinn  gefst ekki upp heldur staðhæfir að stríðið sé staðgenglastríð, Úkrainuher sé staðgengill NATÓ-herjanna. Vandinn er sá að ekki eru til neinar sannanir mér vitanlega fyrir því að Úkraínumenn hlýði fyrirskipunum NATÓ og Bandaríkjanna.

Með sömu „rökum“ mætti halda því fram að Sovétherinn hafi verið staðgengill Vesturveldanna á fyrsta skeiði viðureignarinnar við nasista.

Hann var nefnilega mjög háður vopnasendingum frá Bretlandi og Bandaríkjunum og hefði líklega tapað stríðinu án þessa stuðnings (samkvæmt Steinfeld 2022: 45-46 og víðar).

Samt dettur engum í hug að Stalín hafi verið leppur Vesturveldanna.

Hvað um Minsksamkomulagið? Fálkarnir segja að Úkraínumenn hafi rofið samkomulagið, það sé ein af ástæðunum fyrir „sérstöku hernaðaraðgerðinni“.

Því hefur verið haldið fram að Rússar hafi aldrei haldið samkomulagið, þeir hafi gagnstætt samkomulaginu ekki gefið eftirlitsnefnd tækifæri til að fylgjast með hreyfingu herafla sína.

Einnig hafi þeir þegar í febrúar 2015 aðstoðað leppa sína í Donbass við leggja undir sig úkraínskan bæ.

Það kæmi mér ekki á óvart þótt þetta sé satt. Pútín rauf gerða samninga um að virða landamæri Úkraínu þegar 2014. Þess utan laug hann rétt fyrir innrásina, staðhæfði her hans væri bara að stunda heræfingar.

Maður sem hegðar sér svona er ekki líklegur til að halda gerða samninga, hvorki þá sem kenndir eru við Minsk né aðra. 

Fálkarnir  fordæma  Maidan-uppreisnina enda Pútín henni andsnúinn. Ekki eitt orð um að Janúkovitsj hafi verið  gjörspilltur valdníðingur sem hafði fyrirgert trausti þjóðarinnar.

Líklega hefði hann komið á einræði og gert landið að rússnesku leppríki ef alþýðan hefði ekki risið gegn honum. Milljónir Úkrainumanna tóku  þátt í uppreisninni, tæpast hefur CIA mútað þeim öllum.

Fálkinn er ekki af baki dottinn heldur bendir á að bandarískur ráðherra hafi margheimsótt Úkraínu á meðan á Maidan-uppreisninni stóð og dælt fé í uppreisnarmenn. Þetta telur hann sönnun um heimsveldasinnuð áform Kana.

En getur hann sannað það? Getur verið að Bandaríkin hafi einfaldlega viljað styðja lýðræðisöflin? Nú eða verið sumpart lýðræðisins megin, sumpart viljað efla eigin völd. Bandaríkin eru engan vegin heilög og hafin yfir gagnrýni.

Ýmsir, ekki bara pútinistar, telja rétt að  halda kosningar á hernumdu svæðum um hvort þau eigi að tilheyra Rússlandi eða Úkraínu skemmta skrattanum.

Þeim gengur mörgum sjálfsagt gott eitt til en réttlæta óbeint innrásina með því að tala eins og áhöld séu um hvoru ríkin svæðin eigi að tilheyra.

Þetta fólk skilur ekki að markmið Pútíns er ekki aðeins að ná suður-austur hluta Úkraínu undir sig heldur allri Úkraínu.

Breska leyniþjónustan segir að áætlunin hafi verið að leggja landið undir sig á fáeinum vikum og halda svo þjóðar-„atkvæðagreiðslu“ í júlí 2022, innlima landið í Rússlandi eftir hana.

Ég ræð af líkum að þetta sé satt. Eða af hverju skrifaði  Pútín langa og leiðinlega grein  þar sem hann staðhæfði að Rússar og Úkraínumenn væru sama þjóðin?

Af hverju reyndi her hans að hertaka Kænugarð ef markmiðið var bara að losa Donbass úr úkraínskum greipum? 

Spurningin er hvort það nægi Pútín að leggja Úkraínu undir sig. Rússneskur hershöfðingi mun hafa sagt að innrásin í Úkraínu sé bara byrjunin, markmiðið sé innrás í Evrópu. 

Sennilega sagði hann þetta til að hræða Vesturlandabúa en hver veit? Kannski þetta sé markmið hins zar-fasiska einræðisherra, minnast verður líka yfirlýsinga Súrkovs um landamæri og endalausra hótanna Pútínleppa um kjarnorkuárásir á Evrópuríki. 

Vestrænt fólk  verður að halda vöku sinni og styðja Úkraínu af  fremsta megn, hlusta ekki á kvak hauka og fálka. 

Lokaorð

Vængstýft hef ég hér hauka tvo og fálka ýmsa, reyndar eru áhöld um hvort þeir voru nokkurn tímann fleygir.

 

Ívitnaðar bækur:

Snyder, Timothy 2018: The Road to Unfreedom. Russia. Europe. America. New York: Duggan Books. 

Steinfeld, Hans-Wilhelm 2022: Russland kriger. Ósló: Cirkana.

Sameining Evrópu eina lausnin?

Ég er ekki einn þessara harðsoðnu ESB-sinna, ekki einn þeirra sem telur ESB-aðild allra íslenskra og norskra meina bót.

En: „Hart er í heimi…“ Rússar ógna Vesturlöndum á nýjan leik, Kínverjar bíta í skjaldarrendur, Bandaríkin gætu orðið einangrunarstefnu að bráð vinni Trump forsetakosningarnar.

Fyrrum ráðgjafi hans, John Bolton, segir ekki ólíklegt að hann muni segja Bandaríkin úr NATÓ.

Það mundi þýða að Rússar legðu Úkraínu undir sig, Evrópa yrði að miklu leyti varnarlaus. Rússneski einvaldurinn myndi eiga alls kosti  við álfuna.

Nema hún taki á sig rögg og myndi sambandsríki með sameiginlegum her Evrópuþjóða, búinn kjarnorkuvopnum.

Kannski ekki góður kostur en hugsanlega ill nauðsyn.

DREIFBÝLI GEGN ÞÉTTBÝLI

Ég ætla ekki að ræða íslenska hreppapólitík í þessum pistli. Í stað þess hyggst ég beina sjónum mínum að sögu mannkynsins á síðustu tæpu hundrað árum.

Ég ætla að  kynna kenningu mína um að spenna milli sveita og borga hafi leikið stærra hlutverk í sögunni en menn halda.

Þessu til sannindamerkis skal nefnt að nasistar voru að mörgu leyti dreifbýlisflokkur, þeir dásömuðu bændur og búalið enda nutu þeir mikils fylgis í sveitum Þýskalands.

Þýskir bændur væru heilbrigðir synir jarðarinnar, tengdir henni blóðböndum. Gagnstætt þeim voru borgir í hugum nasista úrkynjuð,  gyðingleg lastabæli okrara, krata og kommúnista.

Reyndar voru sumir kommúnistar sveitanna megin, Maó Zedong var einn þeirra og fylgismenn hans flestir bændur. Æði margir þeirra sultu í hel eftir stóra stökkið hans Maós um 1960, sjaldan launar kálfur ofeldið, hann beitir fremur ofbeldi.

Einhver skyldleik var milli maóista og rauðu khemerana í Kambódíu en þeir voru haldnir hatri á borgarbúum.

Fyrsta verk þeirra eftir valdatökuna 1975 var að tæma bæi og borgir, slátra öllum menntamönnum (þeir voru borgarbörn), og neyða fólk til að þræla á ökrunum. Milljónir manna voru myrtir af khemurunum rauðu, hendur þeirra roðnar blóði.

Víetnamstríðið var líka að mörgu leyti stríð milli dreif- og þéttbýlis. Hin svonefnda Þjóðfrelsisfylking hafði töluvert fylgi á landsbyggðinni. Með harkalegum hernaði sínum ráku Bandaríkjamenn marga sveitamenn í faðm kommúnista.

En borgarbúar virðast fremur hafa stutt hina spilltu  og stjórnlyndu Saigonstjórn eða verið alla vega andsnúnir hinum meintu þjóðfrelsismönnum og þeirra norður-víetnömsku „vinum“.  Þeir sýndu sitt sanna andlit þegar stríðinu lauk.

Hér ber að nefna að kommúnistar hafa yfirleitt fremur verið borganna megin, alla vega í Evrópu. Í rússnesku byltingunni studdu borgarbúar fremur bolsévíka en andstæðinga þeirra sem sóttu sitt fylgi til sveitanna.

 

Meðal þeirra var sá af herjum borgarastyrjaldarinnar sem telja má her lýðræðissinna, Alþýðuher Komuch, her hins lýðræðiskjörna þings sem  bolsevíkar ráku heim.

Hann var aðallega skipaður stuðningsmönnum Félagsbyltingarflokksins sem var róttækur umbótaflokkur er hafði mest af sínu fylgi á landsbyggðinni.

Í Afganistan var ástandið svipað þegar kommúnistar réðu þar ríkjum, það litla fylgi sem þeir höfðu var aðallega meðal borgarbúa.

Fyrr á árum voru borgir og bæir í Afganistan  fremur vestrænir meðan sveitaalþýðan lifði í miðaldaheimi.

Borgarastyrjaldirnar þar í landi voru að ekki óverulegu leyti stríð milli dreif- og þéttbýlis.

Víkjum að vesturlöndum. Þjóðrembu-íhaldsöflin, sem nú stjórna Póllandi, sækja fylgi sitt til  sveita, borgarbúar eru frjálslyndir og alþjóðlegir hugsun.

Hið sama gildir um Ungverjaland, Tyrkland, Bretland  og ekki síst Bandaríkin. Þar vestra er dreifbýlisliðið hákristilegt  afturhaldsfólk sem flatmagar fyrir Donald Trump. Þéttbýlisfólkið er einatt annarrar hyggju og kýs demókrata.

Ekki verður annað séð en að dreifbýlið ógni frelsi og lýðræði víða á hnettinum þótt þéttbýlismenn séu hreint ekki saklausir af því heldur.

„Stadtluft macht frei“, sögðu Þjóðverjar á miðöldum, borgarloftið gerir menn frjálsa.

Það er vissulega orðum aukið en eins og stendur er þéttbýlið fremur frelsisins megin en dreifbýlið.

 

VALDARÁNIÐ Í CHÍLE OG EFTIRLEIKUR ÞESS

Þann ellefta september verður hálf öld  liðin síðan herinn í Chíle steypti lýðræðisstjórn Salvadors Allende, forseta.

Hann  kom á einræðisstjórn herforingja sem markaði stefnu í anda markaðshygggju.  

Enginn vafi á að Bandaríkin og ekki síst CIA áttu þátt í valdaráninu og því að veikja stoðir Allendestjórnarinnar, m.a. með því að grafa undan efnahag landsins.

Enda viðurkenndi CIA að hafa vitað af  valdaráninu áður en það átti sér stað en neitar að hafa átt þátt í því.

Bandarísk þingnefnd komst að þeirri niðurstöðu að fátt benti til að CIA hafi tekið þátt  valdaráninu en víst væri um að Bandaríkin hefðu reynt að grafa undan Allende-stjórninni.

Hver veit nema þetta sé rangt og CIA hafi átt þátt í að skipuleggja valdaránið. 

Stjórn Allendes

En Allende og fylgjendur hans voru ekki hafnir  yfir gagnrýni. Hann reyndi að breyta samfélaginu allróttækt án þess að hafa meirihluta þjóðarinnar að bakhjarli.

Hann fékk jú aðeins 36% atkvæða í forsetakosningunum árið 1970. Alþýðufylking hans fékk mest 44% atkvæða í þingkosningunum vorið 1973.

Hægrimenn og bandarískir vinir þeirra héldu að Allende yrði svo óvinsæll að hann hlyti tapa næstu kosningum.

En sú staðreynd að flokkur hans bætti talsvert við sig í þingkosningunum 1973 gæti  hafa valdið því að þeir fóru að efast um það og tóku í stað þess að skipuleggja valdarán.

Það án þess að neitt benti til þess að Allende hygðist koma á kommúnísku einræði þótt þannig hugsandi menn hafi líklega mátt finna meðal stuðningsmanna hans.

Forsetinn var fremur róttækur krati en kommúnisti, eina hættan á kommúnísku einræði í Chile var sú að kommúnistar fremdu valdarán.

En mér vitanlega er ekkert sem bendir til að þeir hafi haft slíkt í hyggju.

Stjórn Pinochets og efnahagsstefna hennar

Hvað um stjórnarfarið í tíð valdaránsmanna? Frjálshyggjumenn hafi haldið efnahagsstefnu Augusto  Pinochets mjög á lofti enda fór hann í flestu eftir forskriftum Miltons Friedmans og annarra frjálshyggjupostula (lét þó eiga sig að einkavæða koparnámurnar ábatasömu).

Því er til að svara að virtur norskur hagfræðingur, Kalle Moene, segir að hagvöxtur á valdaskeiði Pinochets hafi aðeins verið um 2% að jafnaði á ári (Moene 2007).

Nóbelshagfræðingurinn  Joseph Stiglitz bendir á að eftir sjö ára friedmennsku hrundi efnahagurinn chíleski næstum árið 1982, hagkerfið dróst saman um 13.7% (!!) og fimmti hver verkamaður varð atvinnulaus (Stiglitz 2002: 114) (aðrir nefna hærri tölur, 14.3% og 23%) (sjá einnig Stefán Snævarr 2011, 4 kafla).

Milton  Friedman afsakaði  það með meintum mistökum í peningmálum, þar hafi Chílestjórn  breytt gagnstætt formúlum frjálshyggjunnar.

Eins og Steinn Steinarr orti:

       Og þótt þú tapir, það gerir ekkert til,

       því það er nefnilega vitlaust gefið (Steinn Steinarr           1991: 164)

 

Spurt er: Hvers vegna hefur aldrei orðið viðlíka samdráttur í velferðarríkjunum á árunum eftir stríð? Hvers vegna hefur svo mikið atvinnuleysi ekki þekkst í þeirra ranni?

Getur þetta verið ábending um að tiltölulega frjáls markaður sé ávísun á miklar sveiflur í efnahagslífinu en  blandað hagkerfi stuðli að stöðugri efnahag? Spyr sá sem ekki veit.

Stiglitz segir að eftir hrunið hafi Pinochet söðlað um og   aukið  ríkisumsvif í efnahagslífinu. Þá loksins hafi  efnahagurinn tekið við sér og verið  fremur blómlegur á síðustu sjö árum herforingjastjórnarinnar.

Naomi Klein segir að jafnvel á síðustu og bestu efnahagsárum Pinochets hafi hartnær annar hver Chílebúi verið undir fátæktarmörkum á meðan þeir ríku rökuðu saman fé.

Nú (árið 2007) sé svo komið að óvíða á jarðarkringlunni sé auði jafn misskipt og í Chíle, aðeins sjö þjóðir búi við ójafnari skiptingu (Klein 2007: 86).

Nær má geta hvort þessi misskipting hafi dregið úr valdi auðmanna og stórfyrirtækja.

Hinn frjálshyggjusinnaði Friedrich von Hayek sagði  í viðtali við chíleska blaðið El Mercurio að stundum væri einræði nauðsynlegt til bráðabirgða.

Hann vildi fremur búa í frjálslyndu einræðisríki (les: Chíle Pinochets) en ófrjálslyndu lýðræðisríki enda séu engin rakatengsl milli hugtakanna um frelsi og lýðræði (samkvæmt t.d. Sallas 1981).

 

Lýðræði, einræði, frelsi

Frjálshyggjumenn hafa löngum talið að einræði væri ekki endilega andstætt einstaklingsfrelsi. Lýðræðið geti ógnað því, t.d. ef meirihlutinn kysi að kúga minnihlutann eða ef það leiddi smám saman til aukinna ríkisafskipta.

Vandinn er sá að írski heimspekingurinn Philip Pettit teflir fram máttugum rökum gegn þessu viðhorfi. Frelsi er að hans mati forræðisleysa  (e. non-domination) (Pettit 1997: 51 og víðar).

Menn geti lifað lífi sínu óáreittir  en samt verið háðir  náð annarra manna.

Þeir síðastnefndu gætu hafa látið geðþótta sinn ráða er þeir afréðu að láta mennina í friði og gera þá þannig frjálsa að hætti frjálshyggjunnar (frjálshyggjumenn segja menn frjálsa ef enginn treður þeim um tær).

En þessir menn séu ekki raunverulega frjálsir því afskiptaleysið sem þeir búa við sé skilyrt (e. contingent), tilviljunum undirorpið. Það vildi einfaldlega svo til að ákveðnir einstaklingar ákváðu að láta þá í friði.

Þeir lúti forræði þessara einstaklinga, þeir séu upp á náð þeirra komnir og frelsi þeirra sé því takmarkað.

Þetta þýðir m.a. að menn geti ekki verið frjálsir í einræðisríki. Þótt einræðisherrann leyfi þegnum sínum allra náðarsamlegast að valsa frjálsir um þá lúti þeir eftir sem áður forræði hans.

Hugsum okkur mann sem býr í hverfi þar sem rustamenni nokkurt er forráða. En maðurinn hefur fengið að vera í friði fyrir rustanum, kannski af hreinni heppni.

Ef til vill er maðurinn slík gufa að ruddinn tekur ekki eftir honum. Eða hann er einfaldlega slægur og smjaðrar fyrir hverfis-Rambónum hvenær sem þeir hittast (sjá einnig Stefán Snævarr 2011, 8 kafli).

Sé þetta rétt þá voru íbúar Chíle ekki frjálsir um daga Pinochets þar eð herforingjastjórnin var forráða og frelsi þeirra því skilyrt.

 

Hver drap flesta miðað við höfðatölu?

„Sál felldi sín þúsund, Davíð sín  tíu þúsund“ segir á helgri bók.  

Frjálshyggjumenn hafa löngum haldið því á lofti að herforingjastjórnin í Chíle hafi „bara“  stútað um þrjú þúsund manns, kommúnistastjórn Kúbu tífalt fleiri (samkvæmt Svartbók kommúnismans, sú  bók er ekki heilög fremur en önnur rit).

Þetta eigi að sýna að hægrieinræðisstjórnir séu jafnan síður ómannúðlegar en þær til vinstri.

En þeir gleyma „afrekum“ hægrieinræðisstjórnarinnar í Argentínu sem bar ábyrgð á dauða níu þúsund til þrjátíu þúsund manns á aðeins níu árum.

Það þýðir að sú hægristjórn hafi verið jafn atgangshörð í manndrápum og kommúnistastjórnin á Kúbu.  

Hið sama gildir um  hægrieinræði Rafael Trujillo í Dóminíkanska lýðveldinu. Sú stjórn er sögð  hafa borið ábyrgð á dauða fimmtíu þúsund manns.  

Enn verra var hægrieinræði Súhartós í Indónesíu sem framdi valdarán með stuðningi Bandaríkjanna. Þessi stjórn slátraði 500000 til 1.2 milljónum meintra kommúnista á einu ári. 

Þess utan má vel kenna nasismann við hægristefnu, nasistar þjóðnýttu ekki naglaspýtu, einkafyrirtæki á borð við I.G. Farben stórgræddu á vinnuafli þræla sem SS leigði þeim (sjá t.d. Kitchen 1976).

Hitler átti það til að vegsama einkarekstur   þegar sá gállinn var á honum, nánar tiltekið „hið eilíft skapandi einkaframtak“ („…det evigt skabende, private Enkeltinitiativer“) (Hitler 1935: 11). Um morðæði nasista þarf ekki að fjölyrða.

Stjórn Pinochets kann að hafa verið skárri en sú argentínska,  og örugglega skárri en sú nasíska.

En Pinochet virðist hafa verið  þrælspilltur og auðgast með ólögmætum hætti á valdaskeiði sínu.

Alla vega má sjá að hægrimenn eru engir eftirbátar kommúnista hvað blóðþorsta varðar. Eins og Mercutio segir í Rómeó og Júlíu Shakespeares "A plague on both your houses!"

Lokaorð

Þótt stjórn Allendes væri engan veginn hafin yfir gagnrýni réttlætir það ekki afskipti Kana, valdaránið og kúgunina i kjölfari þess.

Tilraun frjálshyggjumanna til að skjóta skildi fyrir Pinochet misheppnast, örvar sannleikans fljúga í gegn.

 

Heimildir:

 

Biblían, Fyrri Samúelsbók 18 kafli https://biblian.is/biblian/fyrri-samuelsbok-18-kafli/

Hitler, Adolf  1935: Lighed giver fred (þýðandi  Clara Hammerich): København: Hasselbalch.

Kitchen, Martin 1976: Fascism. London: MacMillan Press.

Klein, Naomi 2007: The Shock Doctrine. Harmondsworth: Penguin.

Moene, Kalle 2007: ”Ubrukelige utopier”, Morgenbladet, 5 október.

Pettit, Philipp 1997: Republicanism. A Theory of Freedom and Government. Oxford: Oxford University Press.

Sallas, Renee 1981: “Friedrich von Haeyk, Leader and Master of Liberalism”, El Mercurio, 12. apríl, http://www.fahayek.org/index.php?option=com_content&task=view&id=121&Itemid=0. Sótt 3/9 2010.

Stefán Snævarr 2011: Kredda í kreppu. Frjálshyggjan og móteitrið við henni. Reykjavík: Heimskringla.

Steinn Steinarr  1991: “Að sigra heiminn”, Ljóðasafn. Vaka-Helgafell: Reykjavík, bls. 164.

Stiglitz, Joseph 2002: Globalization and its Discontents. Harmondsworth: Penguin Books.

Opinber bandarísk gögnhttps://nsarchive2.gwu.edu/NSAEBB/NSAEBB8/nsaebb8i.htm

Opinber bandarísk gögnII: https://history.state.gov/milestones/1969-1976/allende

https://en.wikipedia.org/wiki/Crisis_of_1982

https://abcnews.go.com/International/story?id=82588&page=1

https://en.wikipedia.org/wiki/Presidency_of_Salvador_Allende

https://en.wikipedia.org/wiki/Dirty_War

https://www.hrw.org/news/2005/03/16/chile-pinochet-money-laundering-exposed

https://en.wikipedia.org/wiki/Rafael_Trujillo

 

Hús íslenskunnar brennur! Hvar er brunaliðið?

Hús íslenskunnar brennur, brennuvargarnir standa hlæjandi hjá. Skammt frá getur að líta smávaxna, netta konu sem sargar fiðlu af ákafa.

Hver skyldi hún vera? Auðvitað Katrín Jakobsdóttir, íslenskufræðingur og forsætisráðherra,  sem ekki lyftir litlafingri til að slökkva eldinn. Leikur á fiðlu í stað þess að stofna brunalið.

Tölum tæpitungulaust: Hún lætur það viðgangast að flugstöðin í Keflavík sé alenskuvædd þótt íslenska sé samkvæmt lögum ríkistunga Íslands.

Eins og það væri ekki nóg hafði sendráðið í Ósló eingöngu leiðbeiningar um kosningar á ensku, síðast þegar ég kaus þar árið 2016.  

Þetta er ekkert annað en enskuheimska, skilningsleysi á því að aðeins örfáir kjósenda skilja ekki íslensku  og er þess utan lögbrot. Það skrifast tæplega á reikning Katrínar enda var hún ekki forsætisráðherra þá.

Enda  á hún ekki einkarétt á andvaraleysi og virðingarleysi fyrir lögum, borgarstjórn lætur það viðgangast að á Hverfisgötu sé skrifað „Bus only“, ekki stafur á ástkæra, ylhýra.

Utanríkisráðherra  sættir sig við að honum  sé sent bréf á ensku frá samtökum atvinulífsins, undirrituðu af Andrési nokkrum Magnússyni.

Ráðherrann  átti auðvitað að senda sorabréf þetta tilbaka og krefjast tilskrifs á íslensku. Þýða þessar  bréfaskriftir  að samtök  atvinnurekenda  skipi sér í sveit brennuvarganna, mállandráðamannanna?

Viðskiptaráð hefur alltént löngum verið enskumennskunnar megin, sett t.d. á laggirnar svo til alenskuvæddan háskóla. Og businesstossum  í hópi veitingahúsaeigenda   þykir ekkert sjálfsagðara en að hafa fólk í vinnu sem ekki skilur bofs í íslensku og jarmar á einhverri gerviensku.

Setja ber í lög að enginn fái að starfa á veitingahúsi nema geta a.m.k. afgreitt einfaldar pantanir á íslensku.

En ósanngjarnt væri að segja að allir atvinnurekendur og fjárfestar séu brennuvargar, Heiðar Guðjónsson, viðskiptamaður,  talar máli íslenskunnar í viðtali. Hafi hann þökk fyrir.

Annað dæmi um enskumennsku er sú ráðstöfun hins árlega  Opna Reykjavíkurskákmótsins að hafa heimasíðuna bara á ensku. Annars staðar í heiminum þykir sjálfsagt að heimasíða skákmóta sé líka á móðurmálinu.

Sama er uppi á teningnum hvað varðar íslensk skákfélög og þátttöku þeirra í alþjóðamótum. Þar þýða þau nöfn sín á ensku, Víkingaklúbburinn kallar sig „Vking Chess Club“ og Taflfélag Akureyar „Akureyri Chess Club“.

Af hverju ekki þýða "Akureyri"  og kalla félagið „Field Peninsula Chess Club“?

Af hverju þýða skákmennirnir ekki nöfn sín? Íslensk nöfn eru ekkert smávegis erfið fyrir útlendinga, Helgi Áss gæti kallað sig „Holy Hill“.

Að gamni slepptu þá þýða engin önnur skákfélög í heiminum heiti sín.  Norskt félag kallar sig Offerspill og þýðir ekki heiti sitt, þýsku félögin kallast Schachvereine og þau slafnesku halda sínum slafnesku nöfnum, t.d. hið sigursæla Novy Bor.

Þetta er ekkert annað en sveitamennska og enskusnobb hjá íslenskum skákmönnum. Njóti starfsemi þeirra ríkisstyrkja ber að afnema þá nema þeir bæti ráð sitt.

Halló var það, heillin!

En vandinn er djúptækari en svo að hann verði leystur með lagasetningu. Sagt er að sannleikann heyri menn helst  úr munni barna.

Þessu til sannindamerkis skal sagt að tólf vetra drengstauli mun hafa sagt í fjölmiðlum að íslenska væri hallærisleg og enginn tæki hana alvarlega. Halló var það heillin!

Stubbur vill verða stór, gjamma á ensku eins og kúla liðið í Hollywood, „má ég ekki mamma með í leikinn þramma“.

Með þessu afhjúpað strákskömmin hið sanna eðli mállandráðastefnunnar, óttinn við að vera halló er ástæða þess að galað er um nauðsyn þess að leggja móðurmálið niður (af hverju hugsa ég hlýlega til flenginga?).

Nefna má að sama er upp á teningnum í Noregi og sjálfsagt víða um lönd. Í grein í norska blaðinu Aftenposten var sagt að norsk börn lifðu í heimi sem væri að miklu leyti enskumælandi. Mörg þeirra væru jafnvel betri í ensku en norsku. Sælt er sameiginlegt skipbrot.

En Norðmenn eru ekki eins mikið fyrir að hlaupa á eftir tískunni og Íslendingar, ekki eins hræddir við að vera hallærislegir.

Fáar þjóðir eru haldnar annarri eins tískugræðgi og Íslendingar, samanber það sem áður um hallóóttann.

  Tískuhyskinu finnst ekkert sjálfsagðara en að  fórna öllu  fyrir tískuna, þ.á.m. stórmerku, meira en þúsund ára gömlu máli.

Takist mállandráðamönnum að farga íslenskunni verður það í fyrsta sinn í sögunni sem tungumál líður undir lok vegna þess að mælendur þess óttast að vera hallærislegir.

Taki þjóðin að gjamma ensku þá mun hún aldeilis tolla í tískunni, „hugsar“ mállandráðahyskið.  

Sitthvað um ensku og efnahag

Þessi ótti er dulbúinn með græðgisrökum, blaðri um að dýrt sé að tala ástkæra ylhýra (ég hef áður hrakið  „rökin“ fyrir þessu og nenni ekki að endurtaka þau hér).

Mállandráðafólin halda að Íslendingar geti án erfiðleika breyst úr ljótum íslenskumælandi andarunga í fagran enskugjammandi svan.

Það er tóm tjara, það myndi kosta ógnarmikið að enskuvæða landið, t.d. yrði að flytja inn kennara í stórum stíl frá enskumælandi löndum þar eð fæstir íslenskir kennarar eru nógu gsleipir  í ensku til að kenna á þeirri tískuflottu tungu.

Einnig yrði að moka íslenskum bókum á haugana í stórum stíl, o.s.frv.

Þess utan gerir tækniþróunin að verkum að enska er ekki eins mikilvæg og hún var fyrir fáeinum áratugum. Nú geta menn talað saman með þeim hætti að báðir nota sitt eigið tungumál en tölvuforrit þýða jafnharðan það sem þeir segja.

Hið sama gildir um skýrslur og reglugerðir, þýða má þær á hvaða mál sem vera skuli með fulltingi forritanna.

Því má heldur ekki gleyma að hið eiginlega alþjóðamál er ekki  alvöruenska heldur glópamál (e. Globish) e.k. einfölduð viðskipta-enska sem vart stendur undir nafni.

Til að standa sig vel á alþjóðamarkaði nægir að kunna glópamálið, alvöruenska er óþörf.

Í ofan á lag bendir margt til þess að það hægist á hnattvæðingunni, hún  sé jafnvel að stöðvast, m.a. vegna þess að einræðisherrar hafa nýtt sér alheimsverkaskiptingu með því að nota það sem þeir stjórna af hráefnum og öðru til að þrýsta á aðrar þjóðir.

Nægir að nefna olíuvald rússneska einræðisherrans og það hvernig hinn kínverski starfsbróðir hans hótar þjóðum með efnahagsþvingunum.

Nú er talað um „vinavistun“ (e. friendsourcing), ekki útivistun þar eð hættulegt kann að vera að útivista til fjandsamlegra ríkja.

Enskan hefur hingað til verið mál hnattvæðingar, stöðvist hún verður goðtungan ekki eins mikilvæg og  áður.

Þess utan gæti annað tungumál tekið yfir sem mál hnattvæðingar, haldi hún áfram. 

Ekki skal útiloka að Kínverjar  verði forystuþjóð í efnahagslífi heimsins, þrátt fyrir margháttuð vandkvæði í kínversku efnahagslífi  þá mun landið hafa tekið forystu á 37 af 44 megintæknisviðum.

Sviðum þar sem Bandaríkin voru áður ríkjandi.  Það gæti skipt sköpum, leitt til þess að kínverska verði alþjóðatunga og taki við af enskunni. Á þá að kínverskuvæða Ísland?

Nefna má að eitt norskt rafeindafyrirtæki ber heitið Freyr, annað Loke (Loki), bæði fornnorræn heiti. Samt (eða þess vegna) gera þau það gott alþjóðlega.

En sveitalubbarnir íslensku halda að ekki sé hægt að ná alþjóðlegum árangri nema að skíra fyrirtæki sín enskum nöfnum, samanber sveita-ensku-mennska  skákmannanna.

Ekki syngur Sigur Rós á ensku en nýtur samt alþjóðlegrar frægðar. Og stundum skrifar Björk á íslensku á plötuumslög, syngur jafnvel á því lummulega máli.

Hún er tuttuguþúsundsinnum frægari en enskusnobbhænsnin meðal íslenskra poppara.

Enska er því ekki sú  mikla ávísun á frægð og frama sem ensku-heimskingjarnir halda.

Bæta má við að væri enska ávísun á efnahagsárangur þá væru enskumælandi lönd á borð við Jamaíku og ýmis lönd í Afríku þrælrík. En þau eru bláfátæk.

Ekki má gleyma efnahagserfiðleikum Breta og Bandaríkjamanna, vestanhafs hafa raunlaun á unna klukkustund staðið í stað um alllangt skeið. Um vandkvæði Breta þarf ekki að fjölyrða.

Enska er augljóslega ekki konungsleiðin að góðum kjörum hvað sem mállandráðahyskið kann um það mál að halda.

Vandinn og tillögur til úrbóta

Annar meginvandi er athafnaleysi hinna málhollu og meintra þjóðernissinna.

Þeir síðarnefndu hamast gegn Litháum og lituðu fólki en virðast ekki hafa neinar áhyggjur af  framtíð tungunnar.

Þeir  fyrrnefndu láta sér nægja að stunda harmtölur um bága stöðu íslenskunnar en gera ekkert til að bæta hana, stofna ekki brunalið.

Don Kíkotar í hópi málvöndunarsinna heyja stríð við vindmyllur þágufallssýki  meðan hús málsins fuðrar upp.

Þessu  verður að breyta,  setja ber  brunalið á laggirnar. Liðsmenn þess verða að vera óhræddir við að bjóða brennuvörgunum byrginn.  Skipuleggja ber sniðgengi við fyrirtæki í eigu þeirra, pólitíkusum  sem ekki standa sig í stykkinu skal refsað í kjörklefa.

Beita má slaufun og skítastormi ef ekkert betra býðst.

Kæra ber opinberar stofnanir sem ekki virða mállandhelgina, lögin um ríkistunguna. Berjast verður fyrir skýrri löggjöf og fyrir því að farið verði að lögum.

Eins og áður segir ber helst að lögfesta að erlent starfsfólk kunni nóg í íslensku til að afgreiða pantanir og annað slíkt.

Ríkinu ber að sjá um námskeiðahald í slíkri lágmarks-íslensku. Setja ber í lög að matseðlar skuli líka vera á íslensku.

Starfsemi sem aðeins fer fram á ensku skal ekki fá eyri af almannafé, samanber það sem segir um enskuheimsku skákheimsins „íslenska“.  

En umfram allt verður að efla íslenskukennslu í skólum, málhollir foreldrar, afar og ömmur verða líka að gera sitt.

Lokaorð

Að lokum: Niður með brennuvargana! Burt með mállandráðapakkið,  tískuhyskið og enskusnobbhænsnin! Slökkvið eldana nú, annars mun hús íslenskunnar fuðra upp! Meðan ég man: Katrín, hættu að sarga andskotans fiðluna!

Er þróunaraðstoð af hinu illa?

Frjálshyggjumenn bölva þróunaraðstoð og segja hana hafa ill áhrif á efnahagslíf viðtakenda, hversu göfug sem markmið hennar kunni að vera.

Ástæðan sé sú að hún auki spillingu og dragi úr vilja viðtakanda til að bæta kjör sín.

Þeir benda á að land eins og Tansanía hafi fengið mikla þróunaraðstoð en standi samt efnahagslega í stað.

En hvernig hyggjast þeir skýra þá staðreynd að Marshallaðstoðin við Evrópuríkin svínvirkaði? Hún var ekkert annað en þróunaraðstoð.

Eða aðstoð Bandaríkjamanna við uppbyggingu Japans eftir stríðið? Eða aðstoð þeirra við Pólverja eftir lok kaldastríðsins fyrra?

 Nú kann einhver að segja að þessi lönd hafi ekki verið vanþróuð og því sé aðstoð við þau ekki réttnefnd þróunaraðstoð.

Tævan og Suður-Kórea

En Tævan og Suður-Kórea voru í hæsta máta vanþróuð,  fengu mikla þróunaraðstoð og iðn- og nútímavæddust ógnarhratt.

Það þrátt fyrir eða vegna þess að þau ráku takmarkaðan áætlunarbúskap um alllangt skeið, þvert gegn forskriftum frjálshyggjunnar. 

Hannes  Gissurarson fékk þá flugu í höfuðið að þessi lönd hafi ekki notið þróunaraðstoðar (Hannes 1997: 294). 

Það er rangt, Tævan naut  talsverðrar aðstoðar til 1965 þegar landið „útskrifaðist“ úr þróunarskólanum. Landið er sagt hafa  fengið einn og hálfan milljarð Bandaríkjadala í aðstoð frá BNA (Cullather 1996: 1-26).

Breska dagblaðið The Guardian segir að Suður-Kórea  hafi á árunum 1946 til 1978 þegið 60 milljarða bandaríkjadala frá Bandaríkjunum, ýmist mynd beinnar aðstoðar eða lána.

Á sama tíma hafi þróunaraðstoð BNA við Afríku numið 68 milljörðum dala.

Blaðið segir að Suður-Kóreumenn hafi kunnað með féð að  fara, þeir hafi notað það skynsamlega (The Guardian 28/11 2011).  Suðurkóreskur fræðimaður tekur í sama streng (Lee 2017).

Einræðisherrann suðurkóreski, Park Chung-Hee, var harður í horn að taka en öldungis óspilltur. Hann notaði því þróunarstoðina skynsamlega, til að þróa efnahagslífið. Í dag er landið eitt af ríkustu þjóðum heims. 

Gagnstætt fyrirrennara sínum, Syngman Ree, en sá var gjörspilltur, þróunaraðstoðin lenti í vösum hans og fylgiliðs, landið dróst aftur úr Norður-Kóreu.

Lokaorð

Sem sagt, þróunaraðstoð virkar illa sé viðtakandi spilltur en getur haft jákvæðar  afleiðingar sé hann óspilltur.

Alla vega má sjá hér að þessi kredda frjálshyggjunnar á ekki við rök að styðjast.

Heimildir:

Cullather, Nick 1996: „Fuel for the Good Dragon“: The United States and Industrial Policy in Taiwan, 1950-1965“, Diplomatic History, Volume 20, Issue 1, janúar, bls. 1–26.

Hannes H. Gissurarson 1997: Hádegisverðurinn er aldrei ókeypis. Reykjavík: AB.

Lee, Sung 2017: „From Aid to Trade: How US Aid to South Korea is a Model for Foreign Assistance“, US Global Leadership Coalition.

https://www.usglc.org/blog/from-aid-to-trade-how-south-korea-is-a-model-for-u-s-foreign-assistance/   Sótt 29/12 2022.

 

Hannes um Hayek

Hannes Gissurarson varð sjötugur á dögunum og óska ég honum til hamingju, ég fylgi í humátt á eftir, næ sama áfanga í október.

Við Hannes höfum oft deilt á síðustu áratugum en einatt í góðu. Ég játa að ég hef lært ýmislegt af honum, þegar hann tók að boða markaðsstefnu vissi ég vart hvað markaðskerfi var.

Gallinn er sá að Hannes og frjálshyggjumenn ganga of langt í markaðstrú, þeir hafa þess utan hneigð til persónudýrkunar og bókstafstrúar eins og marxistar.

Þessar veilur koma fram í bók Hannesar Twenty-Four Conservative Liberal Thinkers, ekki síst í umfjölluninni um nóbelshagfræðinginn Friedrich August von Hayek (Hannes 2020: 99-185).

Hannes dylur ekki aðdáun sína á manninum Hayek og virðist ekki hafa neitt út á kenningar hans að setja.

Hayek er kannski frægastur fyrir að þróa áfram kenningu Ludwigs von Mises um að áætlunarbúskapur gæti ekki verið efnahagslega hagkvæmur og væri leiðin til ánauðar.

Skal þessi kenning gaumgæfð og gagnrýnd hér. Hún er ekki eins heilög og Hannes telur þótt viss sannleikskjarni sé í henni.

                                            

Hin meinta eymd áætlunarkerfisins

 

Altækt áætlunarkerfi geti ekki virkað þegar til lengdar lætur, sögðu þeir Mises og Hayek.

Mises hélt því fram að áætlunarkerfið gæti ekki haft neinn mælikvarða fyrir skynsamlegri tilhögun framleiðslu, ráðamenn yrðu að renna blint í sjóinn.

Gagnstætt því virkaði verðkerfið sem upplýsingarmiðill í markaðskerfi, mikil verðlækkun getur t.d. verið merki um offramboð á tiltekinni vöru.

Áætlunarkerfið hafi  ekki upp á bjóða neinn viðlíka upplýsingamiðil, ráðamenn þess lags kerfis yrðu að renna blint í sjóinn með efnahagslegar ákvarðanir (Mises 1922: 118-123).

Í markaðskerfi sé  verðmyndun eins og mælitækin sem skipstjóri notar til að stýra skipi sínu. Áætlunarkerfið sé eins og skip án mælitækja, skip sem hlýtur að reka stjórnlaust.    

Forsenda þess að áætlunarkerfið virki er að þeir sem gera áætlanirnar séu alvitrir, hafi fullkomna yfirsýn yfir alla þætti hagkerfisins.

En enginn er alvitur,  þess vegna muni áætlanakerfið eiga við mikinn upplýsingavanda að stríða (t.d. Ólafur 1978: 79-90 og víðar).

Hayek og Harold Robbins bættu við boðskap Mises því  að áætlunargerðarmenn  yrðu að leysa milljónir af stærðfræðijöfnum til að geta gert áætlun sem virkar en það sé ekki mögulegt (þetta var skrifað fyrir daga tölvunnar) (Hayek 1940: 127-128).

Þeir  töluðu um „reiknivanda“ (e. problem of calculation) áætlunarkerfisins. En atferli markaðsgerenda á frjálsum markaði komi  fyllilega í staðinn fyrir útreikningana (samkvæmt t.d. Hannesi 1988: 59-67 og Mason 2015: 226).

Gagnstætt þessu muni áætlunarkerfið eiga mjög erfitt með að safna efnahagslegum upplýsingum.

Hayek bætti við að ekki væri hægt að smætta alla hagræna þekkingu í vísindaþekkingu sem nýst gæti áætlunargerð.

Vísindaleg þekking sé  þekking á almennum lögmálum en drjúgur hluti hagþekkingar sé þekking á einstökum staðreyndum.

Nánast allir gerendur í hagkerfinu búi  yfir þekkingu af því tagi, þekking sem þeir einir búa yfir. Hagræn breytni þeirra grundvallist að miklu leyti á slíkri þekkingu á því einstaka sem einstaklingurinn einn búi yfir.

Verðkerfið sjái til þess að samræma gjörðir þeirra, það án þess að neinn einn aðili búi yfir allri þessari þekkingu  (Hayek 1945: 519-530).

Alla vega eru til mýmörg dæmi um að altækur áætlunarbúskapur sé ekki efnahagslega hagkvæmur.

Sovéski áætlunarbúskapurinn var kannski ekki alveg altækur en alla vega mjög umfangsmikill. Sovétríkin lögðu allt kapp á að nota Aralvatnið til að vökva bómullarekrur í hinni sovésku Miðasíu, þetta voru stórfelldar framkvæmdir.

En hinar ófyrirséðu afleiðingar voru að vatnið þurrkaðist nánast upp með skelfilegum afleiðingum fyrir fólkið sem bjó við strendur þess („The History of the Aral Sea“).

Frjálshyggjumenn  bæta við að erfitt sé að sjá hvernig hið altæka áætlunarkerfi geti verið lýðræðislegt og boðið upp á valddreifingu.   

Ekki sé hægt að framkvæma áætlunina nema öllu samfélaginu verði gert að fylgja henni út í ystu æsar, slíkt er ekki samrýmanlegt valddreifingu. Í ofan á lag verði áætlunarráðið að geta gefið fyrirskipanir um hvað framleiða skyldi.

Lýðræðisleg ákvarðanataka yrði mjög þunglamaleg í slíku kerfi, hugsanlega gæti hún leitt til algers öngþveitis.

Af tveimur slæmum kostum hæfi einræði áætlunarkerfinu skár en lýðræði.

Skárra sé að hafa altækt áætlunarkerfi en blöndu af áætlunar- og markaðskerfi. Í nútíma samfélagi séu  allar gerðir efnahagsstarfsemi samofnar, þannig að áætlunargerð myndi varla virka ef áætlunarkerfið væri ekki altækt.

Ekki nóg með það, lýðræðislegur meirihluti í kerfi án einkaeignaréttar gæti kúgað minnihlutann allhressilega (sjá t.d. Hayek 1976 og Ólaf 1978: 144-145).  

Eins og  Lev Trotskí sagði þá getur samfélag, þar sem ríkið er eini vinnuveitandinn, einfaldlega svelt stjórnarandstöðuna í hel. Enda svelti Stalín úkraínska bændur í hel í milljónatali.

Ástæðan fyrir þessum hremmingum áætlunarbúskaparins sé sú að markaðskerfi og einkaeignaréttur séu nauðsynlegar  forsendur  frelsisréttinda (e. liberties) og lýðræðis, segja frjálshyggjumenn  (t.d. Ólafur 1978: 93 og víðar).

Að hyggju frjálshyggjumanna flokkast tjáninga-, félags- , athafna- og búsetufrelsi undir frelsisréttindi og frelsi skilgreina þeir sem fjarveru tálmana, það að enginn hindri menn í að breyta með hætti sem ekki skaði aðra.

Þeir leggja áherslu á að markaðskerfi og einkaeignaréttur séu nauðsynlegar  en ekki líka nægjanlegar,  forsendur frelsisréttinda og lýðræðis. Það þýðir að markaðssamfélag kann að lúta einræðisstjórn sem takmarkar sum frelsisréttindi.

 

                  Veilur kenningarinnar

 

Hér er margs að gæta: Spyrja má hvort tölvukerfi nútímans geti ekki leyst milljónjöfnuvanda áætlunarkerfisins, þau fara létt með að leysa milljón jöfnur á örskömmum tíma.

Auk þess er kenningin um að frjáls markaður og einkaeignaréttur sé forsenda frelsis og lýðræðis  ónæm fyrir afsönnunum, óhrekjanleg. 

Ástæðan er sú að þótt það gerist hvað eftir annað í markaðssamfélögum  að lýðræði og ýmis frelsisréttindi séu virt að vettugi þá má ævinlega bjarga kenningunni fyrir horn með því að benda á að tilvist markaðssamfélags sé bara nauðsynleg en ekki líka nægjanleg forsenda fyrir þessum réttindum.

Sé hrekjanleiki kennimark góðra kenninga þá er þessi kenning ekki ýkja góð. Frjálshyggjumenn geta huggað sig við þá staðreynd að vísindaheimspekingar deila um það.

Einnig má spyrja  hvað átt sé við með  „nauðsynleg(t)“. Tæpast er um að ræða röklega nauðsyn því staðhæfingin „markaðskerfi er forsenda frelsisréttinda og lýðræðis“ er ekki röklega sönn.

Henni er hægt að neita án þess að maður lendi í mótsögn við sjálfan sig. Gagnstætt því er mótsagnarkennt að neita því að piparsveinar séu ógiftir menn.

„Piparsveinn“ merkir það sama og „ógiftur maður“, að segja rangt að piparsveinar séu ógiftir menn er jafngildi þess að segja „ógiftir menn eru ekki ógiftir“. Það er mótsagnarkennd staðhæfing.

Því  má ljóst vera að staðhæfingin „piparsveinar eru ógiftir menn“ er röknauðsynlega sönn. Hún merkir það sama og „ógiftir menn eru ógiftir menn“.

Segi ég „markaðskerfi er ekki nauðsynleg forsenda frelsisréttinda og lýðræðis“ þá lendi ég ekki mótsögn við sjálfan mig. Ástæðan er sú að „markaðskerfi“ merkir ekki það sama og „nauðsynleg forsenda frelsisréttinda og lýðræðis“.

Er þá staðhæfingin nauðsynlega sönn í krafti reynslu? Ósköp fátt, ef eitthvað, er nauðsynlega satt í krafti reynslu.

Það eru reynslusannindi að sólin bræðir vax en þau sannindi eru tæpast nauðsyn. Við getum hæglega gert okkur í hugarlund mögulegan heim þar sem sólin herðir vaxið.

Við getum líka ímyndað okkur mögulegan heim þar sem til er sósíalískt lýðræðislegt,  altækt, áætlunarkerfi og borgarnir njóta allra frelsisréttinda.

Nauðsyn er það sem hlýtur að gilda í öllum mögulegum heimum en svo er ekki um þá meintu nauðsyn sem hér ræðir. Því er ekki hægt að sjá að markaðskerfi sé nauðsynleg forsenda frelsisréttinda og lýðræðis.

Staðhæfingin “markaðskerfi er nauðsynleg forsenda frelsisréttinda og lýðræðis” er raunhæfing rétt eins og staðhæfingin ”sólin bræðir vax” (sjá svipuð rök hjá   Þorsteini Gylfasyni  1998: 277-310).

Raunhæfingar eru fallvaltar, reynslan ein ræður hvort þær eru sannar eða ósannar og sannleikurinn liggur ekki á lausu.

Nú kann frjálshyggjumaðurinn að malda í móinn og segja að hingað til hefur reynslan bent til þess að staðhæfingin “sólin bræðir vax” sé sönn.

Hann gæti bætt við að reynslan bendir til þess að þyngdaraflið sé nauðsynleg forsenda þess að menn tolli á jörðinni. Hið sama gildi um markaðskerfið, án þess  engin  frelsisréttindi  og ekkert lýðræði.

Vandinn er sá að frjálshyggju-staðhæfingin getur ekki skýrt hvers vegna Pólverjar gátu haldið frjálsar kosningar árið 1989 þótt ríkið ætti enn obbann af atvinnutækjunum. Ríkið átti enn um 80-90% efnahagskerfisins (um þessar kosningar, sjá Lipton og Sachs 1990: 293-341).

Telja verður tjáningarfrelsi meðal frelsisréttinda. Umbótastjórn Alexanders Dubcek í Tékkóslóvakíu kommúnismans ruddi  öllum hindrunum úr vegi fyrir tjáningarfrelsi og skapaði  opið samfélag þótt enginn væri markaðurinn og atvinnurekstur nánast algerlega í höndum hins opinbera (um  umbætur Dubčeks sjá t.d. Sik 1969: 23-30 og Leif  Reynison 2019: 65-79).

Ekki reyndist Gorbasjov heldur erfitt að stórauka tjáningarfrelsi í Sovét þótt ekki breyttist hagkerfið með róttækum hætti.

Auk heldur komu Bretar á eins konar  sósíalisma á dögum síðari heimsstyrjaldar án þess að frelsisréttindi yrðu skert að ráði, einvörðungu að því marki sem nauðsynlegt var vegna styrjaldarinnar. Bretlandi hélt áfram að vera réttarríki  (t.d. Wootton 1945: 35).

Einkafyrirtæki voru sveigð undir vald ríkisins sem skammtaði nauðsynjavöru.

Bandaríkjamenn gengu ekki alveg eins langt í átt til sósíalisma á stríðsárunum en samt ríkti ríkið yfir hagkerfinu (t.d. Krugman 2007: 51-53). Þrátt fyrir það fóru fram frjálsar kosningar í landinu, það hefði tæpast átt að geta gerst samkvæmt formúlum frjálshyggjunnar.

Barbara Wootton benti á að áætlunarbúskapur þyrfti ekki að vera altækur, gagnstætt því sem frjálshyggjumenn töldu.

Áætlunargerðarmenn geti látið sér nægja að gera rammaáætlanir fyrir hagkerfið. Slíkt áætlunarkerfi væri tæpast ógnvaldur við frelsisréttindi og lýðræði (Wootton 1945). 

Skólabókardæmi um takmarkað áætlunarkerfi er  kerfi þar sem notast er við bendiáætlanir (e. indicative planning). Valdhafarnir gefa ekki beinar fyrirskipanir um hvað framleiða skuli en gera vissa kosti meira aðlaðandi aðra, dekstra gerendur til að kjósa þá.

Tækin til þess arna er skattastefna, opinber stuðningur o.s.frv. Þessum bendiáætlunum hefur einungis verið beitt í samfélögum þar sem einkaeign og markaðskerfi hafa verið ríkjandi (t.d.  Nielsen 2008).   

Frakkar og Norðmenn gerðu  bendiáætlanir í stórum stíl  á fyrstu eftirstríðsárunum án þess að frelsisréttindi yrðu skert að ráði og án þess að lýðræðið færi fjandans til.

Auk þess sýndi þetta takmarkaða áætlanakerfi engin  merki um að verða altækt (um norska áætlunarkerfið sjá Bergh 1993: 33-46). 

Suður-Kóreumenn stunduðu  takmarkaðan áætlunarbúskap frá 1962 til 1996  en gengu mun lengra en Frakkar og Norðmenn.

Til dæmis var smáfyrirtækjum skipað að sameinast og mynda risafyrirtæki þau sem chabol nefnast. Frægust þeirra eru Samsung og Hyundai (t.d. Heo, Jeon, H. Kom og O. Kim 2008). Einnig voru bankar þjóðnýttir (t.d. Harvey 2005: 107).

Samt hafði áætlunarkerfið ekki hneigð til að þenjast yfir allt efnahagskerfið. Og það kom ekki í veg fyrir sigur lýðræðisins austur þar á miðjum níunda áratugnum.

Í ofan á lag iðnvæddist Suður-Kórea hraðar en nokkuð annað land og komst á mettíma í hóp ríkustu þjóða heims.

Svipað gilti um Tævan, sem einnig hafði takmarkað áætlunarkerfi, en varð samt að fokríku lýðræðisríki.

Ekki er lýðræðinu fyrir að fara í Kína, þar hefur um nokkurt skeið verið takmarkaður áætlunarbúskapur sem svínvirkar efnahagslega, ekki hefur skort hagvöxt þar eystra.

En auðvitað gætu frjálshyggjumenn reynt að bjarga kenningu sinni fyrir horn með því að staðhæfa að þessum löndum hefði gengið enn betur hefðu þau ekki burðast með áætlunarkerfi.

Alla vega kæmi mér ekki á óvart þótt takmarkaður áætlunarbúskapur ætti best við í vanþróuðum ríkjum. Hann kann að vera gott tæki til þróunar, þó má ekki gleyma að Hong Kong fór leið markaðsfrelsis með góðum árangri.

Þrautalending frjálshyggjumanna kann að vera sú að segja að áætlanakerfið og ríkiseinokun atvinnutækja hafi valdið alræðisþróun kommúnistaríkjanna.

En það er engan veginn ljóst. Í  þessum ríkjum tók flokkurinn sér fyrst alræðisvald, þjóðnýtti svo fyrirtækin og kom að því loknu á áætlanakerfi. Sovéski kommúnistaflokkurinn  var orðinn alráða að kalla um 1920 en áætlunarbúskapur var ekki hafinn fyrr en árið 1928 (samkvæmt t.d. Deutscher 1966: 320). 

Engin tilraun var gerð til að lýðræðisvæða hann, fremur hið gagnstæða. Staðreyndin er sú að það hefur aldrei verið gerð alvarleg tilraun til að koma á lýðræðislegu, altæku  áætlunarkerfi.

Við getum því ekki verið viss um að  tilraunin sé dæmd til að misheppnast. 

 

                    Lokaorð

 

Frjálshyggjukenningin um að takmarkaður áætlunarbúskapur ógni frelsisréttindum, lýðræði og markaðskerfi er því röng  eftir öllum sólarmerkjum að dæma.

Þess utan virðist hann getað virkað ágætlega, alla vega undir vissum kringumstæðum.

Altækur áætlunarbúskapur er samþýðanlegur lýðræði og vissum frelsisréttindum, alla vega á stuttum tímabilum. Um hvort hann er það þegar til lengdar lætur skal ekki dæmt.

En hann getur nánast örugglega ekki verið efnahagslega skilvirkur.

Alla vega er engin ástæða til að taka áhættuna á að innleiða slíkt kerfi.

Ekki skal heldur útilokað að einhvers konar markaðskerfi og kerfi einkaeignaréttar sé betri trygging fyrir frelsi og lýðræði en báðar útgáfurnar af áætlunarbúskap.

Slíkt kerfi (að blönduðum markaðsbúskap meðtöldum) er örugglega skilvirkara en altækur áætlunarbúskapur og hugsanlega skilvirkara en takmarkaður áætlunarbúskapur.   

Hvað sem því líður verður ekki séð að áætlunarbúskapur hljóti að vera leiðin til alræðis og skýringin á kúgun í nafni kommúnismans. 

Það verður heldur ekki séð að takmarkaður áætlunarbúskapur hljóti að þenjast út og vera leiðin til fátæktar.

Reynsla Austur-Asíuríkjanna bendir til annars.

Hvort sem Hannesi og Hayek líkar það betur eða verra.

 

Heimildir

 

Bergh, Trond 1993: “Arbeiderpartiet og statens styrende hand”, Trond Nordby (ritstjóri): Arbeiderpartiet og planstyret 1945-1965. Oslo: Universitetsforlaget, bls. 33–46.

Deutscher, Isaac 1966: Stalin. A Political Biography. Harmondsworth: Penguin. 

Hannes H. Gissurarson 1988: Markaðsöfl og miðstýring. Reykjavík: Bókaverslun Sigfúsar Eymundssonar.

Hannes H. Gissurarson 2020: Twenty-Four Conservative Liberal Thinkers. Brussel: New Directions.

Harvey, David  2005: A Brief History of Neoliberalism. Oxford: Oxford University Press.

Hayek, Friedrich August 1940: “Socialist Calculation: The Competitive ‘Solution‘”, Economica New Series Vol 7, No. 26, maí. bls. 125–149.

Hayek, Friedrich August  1945: ”The Use of Knowledge in Society”, American Economic Review, XXXV, No. 4, september, s. 519–530.

Hayek, Friedrich August 1976:  The Road to Serfdom. London: Routledge & Kegan Paul.

Heo, Uk; Jeon, Houngcheul; Kim, Hayam; Kim, Okijin 2008: “The Political Economy of South Korea Economic Growth, Democratization, and Financial Crisis”. Maryland Series in Contemporary Asian Studies, Vol. 2008: No 2, Article 1.

Koenen, Gerd 2018: “Kein Plan“, Frank Werner (ritstj.): Marx und die Geburt des modernen Kapitalismus. Hamburg: ZEITGeschichte, bls. 54–55.

Krugman, Paul  2007:  The Conscience of a Liberal. London og New York: W.W. Norton & Co.

Leifur Reynisson  2019: „Vorið í Prag“, Tímarit máls og menningar, 1 hefti, bls. 65–79.

Lipton, David og Sachs, Jeffrey  1990: “Privatization in Eastern Europe: The Case of Poland”, Brookings Papers on Economic Activity, 2, s. 293–341, http://www.brookings.edu/about/projects/bpea/editions/~/media/Projects/BPEA/1990%202/1990b_bpea_lipton_sachs_summers.PDF. Síðast halað niður 1/10 2015.

Mason, Paul 2015: Post-Capitalism: A Guide to Our Future. New York: Farrar, Straus og Giroux.

Mises, Ludwig von  1922:  Die Gemeinwirtschaft. Untersuchungen über den Sozialismus. Jena: Verlag von Gustav Fischer. www.mises.de. Síðast halað niður  8/10 2011.

Nielsen, Klaus  2008:   “Indicative Planning”, The New Palgrave Dictionary of Economics. Second Edition. http://www.dictionaryofeconomics.com/article?id=pde2008_I000060. Síðast halað niður 13/8 2015.

Ólafur Björnsson  1978: Frjálshyggja og alræðishyggja. Reykjavík: AB.

Sik, Ota 1969:  Plan og marked. Markedsmekanismen i en sosialistisk planøkonomi. Þýð. Per Nestor. Oslo: Aschehoug.

Wootton, Barbara 1945:  Freedom under Planning. Chapel Hill: University of North Carolina Press.

Þorsteinn Gylfason 1998: Réttlæti og ranglæti. Reykjavík: Heimskringla. 

 

 „The History of the Aral Sea“, http://orexca.com/aral_sea.shtml. Sótt 4/11 2011.