LENÍN, HUNDRAÐ ÁRA ÁRTÍÐ

Í dag er liðin ein öld síðan Vladimír Iljits Lenín hrökk upp af. Ekki skal stjórnmálaferill hans ræddur að ráði hér, þess meir um ýmsar kenningar hans með megináherslu á kenningu hans um heimsvaldastefnuna.

Þó skal nefnt að hann lét reka heim lýðræðislega kjörið rússneskt þing í janúar 1918, mánuði eftir að verkföll voru bönnuð (t.d Encyclopedia Britannica).

Hann átti þátt í að koma gúlaginu á laggirnar, stofna morðóða leynilögreglu o.fl. (t.d. Gulag Online).

 

                 Flokkurinn og lýðræðið

 

Skömmu fyrir byltingu setti hann saman ljóðræna lýsingu á hinu altæka lýðræði sósíalismans þar sem jafnvel matseljan taki þátt í stjórnastörfum (Lenín 1917). 

Lenín ofreyndi sig ekki á að koma þessum marxísku lýðræðishugmyndum í framkvæmd, kannski vegna þess að hún var illsamræmanleg hugmyndinni um hinn leníníska byltingarflokk.

Einnig er ekki víst að hægt sé að samrýma áætlunarbúskap og víðfeðmt lýðræði. Líklega yrði áætlunargerð mjög þung í vöfum og vart framkvæmanleg ef fjöldi lýðræðislegra ráða á að hafa hönd í bagga með henni.

En fulltrúalýðræði kann að vera samrýmanlegt áætlunarbúskap, alla vega ef trúa má hagfræðingnum Josef Schumpeter. Hann taldi reyndar að slíkur búskapur væri síður samrýmanlegur lýðræði en markaðskerfið (Schumpeter 1976).

Víkjum aftur að Lenín. Hann  sagði að verkalýðurinn einn og óstuddur gæti aldrei öðlast byltingarvitund, aðeins fagfélagsvitund. Byltingarvitundin yrði að koma frá atvinnubyltingarmönnum.

Enda skyldi byltingaflokkurinn  eingöngu skipaður þeim en þeir þekktu hina sönnu hagsmuni verkalýðsins, betur en hann sjálfur. Stjórnarform flokksins  var  stigveldið.

Einnig átti að vera „lýðræðislega miðstjórnarvald“ þar sem flokksmenn voru skyldaðir til að beygja sig möglunarlaust  fyrir ákvörðun meirihlutans, alls ekki gagnrýna hana (Lenín 1970)(sjá einnig Conquest 1972).

Trotskí sagði með réttu löngu fyrir byltingu  að í slíkum flokki hlyti  miðstjórnin fyrst að taka öll völd í sínar hendur svo tæki einræðisherrann við (Trotskí 1967: 63).

Trotskí gekk síðar til liðs við þennan flokk og tók þátt í að koma einræðisstjórn hans á laggirnar.

Það er kaldhæðni örlaganna að hann skyldi með þeim hætti eiga þátt í að láta eigin spásögn rætast.

Nefna má að Lenín  mun hafa  hvað eftir annað mælt með hryðjuverkum til að ná markmiði byltingarinnar, líka eftir valdatöku sína (samkvæmt Conquest 1972: 98 og víðar).

 

            Kenning Leníns um heimsvaldastefnuna

 

Lenín hafi réttilega  talað  um heimsvaldastefnuna sem æðsta stig kapítalismans. Það væri stig einokunarkapítalismans sem hefði sprottið alskapaður úr höfði hins frjálsa markaðar.

Þetta skeið sé skeið fjármagnskapítalsins,  það  renni saman við iðnaðarauðmagnið og nái tangarhaldi á iðnaðnum.

Alþjóðabankar verði  lífæð kapítalismans, útflutningur fjármagns skiptir nú meira máli en útflutningur á varningi.

Vegna lækkandi gróðahlutfalls yrðu kapítalistarnir að fjárfesta í æ ríkari mæli í nýlendum sem yrðu arðrændar fyrir vikið.

En þetta arðrán sé aðeins gálgafrestur því gróðahlutfallið héldi áfram að lækka. Heimsvaldasinnuðu ríkin hafi  lagt undir sig allan heiminn svo erfitt sé um vik að finna nýjar nýlendur. 

Þrautalendingin væri uppskiptastríð milli nýlenduveldanna, fyrri heimsstyrjöldin hafi verið slík styrjöld um nýlendur og markaði.

Alltént hafi arðrán á nýlendum stuðlað  að bættum kjörum hluta verkalýðsstéttarinnar á Vesturlöndum, þó aðeins til bráðabirgða. Ekki bara lækkandi gróðahlutfall heldur stöðnun vegna einokunar veiki innviði kapítalismans.

Einokunin muni valda því að það hægist á tæknilegri nýsköpun. Fyrr eða síðar hryndi kerfið vegna stórkreppu og byltingar (Lenín 1961).

Lítum  kenningar Leníns gagnrýnum augum: Menn á borð við Robert Conquest  hafa borið brigður á kenning hans um að fjármagn hafi í æ ríkara mæli streymt til nýlendna og hálfnýlendna.

Til dæmis hafi franskar nýlendur flutt meira út en inn, í ofan á lag séu fá dæmi um ofurgróða af fjárfestingum í nýlendum. Iðnframleiðsla iðnríkjanna hafi aukist mikið og útflutningur iðnvarnings aukist mun meira en útflutningur auðmagns (Conquest 1972: 75-76).

Vandinn er sá að Conquest nefnir engar heimildir fyrir máli sínu.

Beinum sjónum okkar  að fyrri heimsstyrjöld og eftirleiknum  að henni: Hvers vegna lögðu hin sigursælu Bandaríki ekki undir sig nýlendur Frakka, Breta og Þjóðverja eftir stríðið?

Þjóðverjar voru sigraðir og Frakkar og Bretar skulduðu Bandaríkjamönnum gífurlegar fúlgur. Af hverju gerðu Bandaríkjamenn Bretland, Frakkland og Þýskland  ekki bara að nýlendum sínum?

Í stað þess drógu þeir sig út úr Evrópu og lögðu  herinn nánast niður  án þess að bandarískur efnahagur biði tjón af.

Hann blómstraði þrátt fyrir smá afturkipp fyrst eftir stríðslokin þegar fyrirtæki sem græddu á stríðinu urðu að draga saman seglin. Eftir síðari heimsstyrjöld stóðu Bandaríkjamenn enn betur að vígi.

Þeim  hefði verið í lófa lagið að gera Vestur-Evrópu, evrópskar nýlendur og Japan að nýlendum sínum. En þeir létu það eiga sig.

Í ofan á lag gáfu Evrópuþjóðirnar nýlendum sínum frelsi en án þess að skaðast efnahagslega á því.

Þvert á móti voru fyrstu áratugirnir eftir stríð efnahagslegt blómaskeið Vesturlanda (sagt hefur verið að Holland hafi orðið auðugra eftir að það missti risanýlendu sína, Indónesíu) (Conquest 1972: 78). 

Það þótt um þriðjungur jarðarbúa hafi þá verið búsettir í kommúnistaríkjum sem voru ekki opin fyrir erlendum fjárfestingum og voru vart hluti af heimsmarkaðskerfinu.

Hefði Lenín haft á réttu að standa þá hefði þessi  “missir” a.m.k. þriðjungs mannkynsins átt að valda alvarlegum efnahagskreppum í kapítalískum ríkjum. 

Ef nýlenduveldin hefðu með arðráni sínu komið  í veg fyrir efnahagsframfarir í hinum þriðja heimi þá hefði mátt ætla að einhverjar efnahagsframfarir hefðu orðið í þeim löndum þriðja heimsins sem ekki urðu nýlenduveldunum að bráð.

En ekki verður séð að stórfelldar framfarir hafi átt sér stað á tímabilinu 1600-1950 í Tyrklandi, Tælandi, Íran, Japan, Kína og Eþíópíu. Ekkert þessara landa iðnvæddist á þessu tímaskeið og héldu þau þó sjálfsstæði sínu.

Hér ber að slá varnagla, sum þessara landa urðu að beygja sig fyrir vestrænum þrýstingi, t.d. Kína eftir ópíumsstríðið (samkvæmt t.d. Ferguson 2003: 166). Lenín sagði að þessi ríki væru  hálfnýlendur eða væru við það að verða það (Lenín 1961: 104). 

En obbann af tímabilinu 1600-1950 voru Kína, Íran og Tyrkland  ekki bara sjálfstæð ríki heldur mikil stórveldi.

Það er ekki víst að nýlendustjórn sé hagkvæm þegar til langs tíma er litið, hagkvæm öðrum en fámennum hópi nýlendustjóra og þeim tengdum viðskiptamönnum.

Reyndar er vel mögulegt að nýlendustefnan hafi aðallega þjónað hagsmunum generála og annarra atvinnuhermanna, ekki auðkýfinga.

Vald og dýrð hersins hefur sjálfssagt aukist  í sigursælum nýlendustríðum, atvinnuhermenn hafa líklega fengið  nóg að sýsla við að stjórna nýlendunum.

Ekki er öruggt að  peningamenn hafi verið í fararbroddi.

Á nítjándu öldinni voru frjálshyggjumenn margir hverjir andsnúnir nýlendustefnu, m.a. vegna þess að þeir töldu hana ekki ábátasama (samkvæmt t.d. Nordin 2012: 117).

Lenín segir að á velmektardögum  frjálsrar samkeppni, 1840-1860,  hafi borgaralegir stjórnmálamenn í Bretlandi verið andsnúnir nýlendustefnu en það hafi breyst þegar skeið einokunar og fjármálaauðvalds hafi hafist (Lenín 1961:  102).

Eitt er fyrir sig að það getur kostað talsvert fé að stjórna nýlendum Lenín nefnir að ýmsir álitsgjafar, þ.á.m. marxistinn Karl Kautsky, hafi talið öflun nýlendna of áhættu- og kostnaðarsama, fullt eins mætti afla hráefna með því að kaupa þau á markaði.

Lenín taldi að tímaskeiði markaðskipta væri lokið og þetta því vond tillaga (Lenín 1961: 108).

Nú kann einhver að spyrja hvort Frakkar og Bretar hafi ekki skipt á milli sín þýskum nýlendum og yfirráðasvæði Tyrkjasoldáns eftir fyrra stríð. Sýnir það ekki að uppskiptaþáttur hafi verið í þeirri styrjöld?

Mitt svar er að hafi uppskipti verið aðalatriði þessa stríðs þá hefðu Frakkar og Bretar farið í stríð við hvor aðra þar eð þeir réðu miklum nýlendum. Eftir litlu var að slægjast hjá Þjóðverjum sem áttu fáar og smáar nýlendur.

En kannski var uppskiptalöngun hreyfiafl Þjóðverja í stríðinu, kannski vildu þeir fjölga nýlendum sínum. Þannig gæti hafa verið uppskiptaþáttur í stríðinu en sönnunarbyrðin hvílir á þeim sem því trúa. 

Kenningar Leníns um heimsvaldastefnuna eru ekki ýkja sannfærandi.

Það  þýðir ekki að allir þeir sem töldu nýlendustefnuna hafa verið af hinu illa  hljóti að hafa á röngu að standa. Þótt margt bendi gegn því  að velsæld Vesturlanda byggi  á nýlenduarðráni þá var nýlendustefnan ekkert teboð.

Minnast má skelfilegrar meðferðar Belga á Kongóbúum, Frakka á Haítímönnum o.s.frv.

Að ógleymdu þrælasölunni miklu sem kostaði milljónir Afríkumanna líf og frelsi (en Vesturlönd áttu ekki einkarétt á þrælabúskap, ríki múslima voru drjúg á því sviði, þrælkuði bæði Afríkumenn og Evrópumenn í milljónatali).

Nýlenduherrarnir komu víða á einrækt, þ.e. landbúnaðarkerfi þar sem aðeins ein jurt er ræktuð að ráði, t.d. baðmull eða gúmmítré.

Þessi einrækt skapar enn vandkvæði víða í þriðja heiminum.

Um leið græddu allmargir þriðjaheimsbúar á uppfinningasemi Vesturlandabúa, t.d. á uppfinningu bensínvélanna sem gerði olíu að mjög dýrmætu hráefni. Einnig var lagning járnbrauta á Indlandi heimamönnum líklega til hagsbóta.

„Drottinn gaf og Drottinn tók“.

 

                     Lokaorð

 

Einhver spekingur sagði að Lenín hefði verið fallöxi sem hugsaði. Orð að sönnu.

 

Heimildir:

Encyclopedia Britannica: “Constituent Assembly”. Sótt 21/1 2023 á https://www.britannica.com/topic/assembly-government

Ferguson, Niall 2003: Empire. How Britain Made the Modern World. Harmondsworth: Penguin.

Gulag Online. Sótt 21/1 2023 á https://gulag.online/articles/historie-gulagu?locale=en

Lenín, Vladimír Iljits 1970: Hvað ber að gera? (þýð. Ásgrímur Albertsson). Reykjavík: Heimskringla.

Lenín, Vladimir Iljits. 1917. “Can the Bolsheviks retain State Power?”, Marxist Archive. Sótt 1/4 2020 á marxists.org/archive/lenin/works/1917/oct/01.htm.

Lenín, Vladimír Iljits. 1961. Heimsvaldastefnan. Hæsta stig auðvaldsins (Þýðandi Eyjólfur R. Árnason). Reykjavík: Mál og menning/Heimskringla.

Nordin, Svante 2014: Filosofene. Vesterlandsk tenkning siden 1900 (þýðandi Lars Nygaard).  Oslo: Dreyer.

Schumpeter, Joseph  1976:  Capitalism, Socialism, and Democracy. London: Allen & Unwin. Company. 

Trotskí, Lev 1967: „Klassens førstefødselsrett“ (þýð. óþekktur),  Jens A. Christophersen (ritstj.) Bolsjevikrevolusjonen 1917. Ósló: Pax forlag, bls. 62–65.

 

Um bók mína Á ekrum spekinnar

Ég er  bara óbreyttur verkamaður á ekrum spekinnar.  Eða garðyrkjumaður  í víngarði viskugyðjunnar, nema hvort tveggja sé. Samt reyni ég af veikum mætti að marka eigin heimspekistefnu en hana kynnti ég í bók minni The Poetic of Reason. Introducing Rational Poetic Experimentalism (Stefán Snævarr 2022). 

Eins og sjá má af undirheiti bókarinnar gaf ég stefnunefnu minni heitið  “Rational Poetic Experimentalism“ (RPE). Á íslensku hyggst ég nefna hana   “póetíska skynsemis- og tilraunahyggju“ (PST).

Skynsemisþátturinn birtist í því að rökvísin skal virt við framkvæmd heimspekilegra hugsanatilrauna. 

Orð á borð við “póetískur“ er notað hér sumpart í merkingunum “það sem er fagurbókmenntakyns“ og  “það sem líkist fagurbókmenntum.”

Þó aðallega í merkingunni  “það sem skilja má eða ber með tækjum póetíkur, þ.e.  fræða um bókmenntir (e. Poetics).” Meðal þeirra fræða eru  bókmenntafræði og bókmennta-heimspeki (e. Literary Aesthetics).

Fjórða merkingin  er hin forngríska  “poeisis“ sem þýðir eitthvað í líkingu við  “það sem skapað er með líkum hætti og listaverk.” Heimsmynd okkar, já það sem við köllum  “heim“,  gæti verið póetísk í forngrísku merkingunni. Til dæmis sköpunarverk hugtakaskema.

Ég er engan veginn fyrstur til að nota póetík í svo víðri merkingu, fyrstur til þess arna var líklega franski heimspekingurinn Gaston Bachelard.

Spurt er: Hvers lags tilraunir skulu gerðar í nafni PST? Markmið tilraunanna er að sjá hvort hið póetíska (bæði í merkingunni póetík og poeisis) er  bundið við listaverk eða hvort það gegnsýrir mannlega tilvist. Þessar tilraunir skulu nefndar “PST-tilraunir“.

Sannleikurinn hefur reynst heimspekingum slyppifengt hnoss  og er ég því feiminn við sönnunarstreð. Ludwig Wittgenstein hélt því fram að gátur heimspekinnar væru gervigátur, mönnum virtist að um raunverulegur gátur væri að ræða vegna þess að tungumálið blekkti þá

Colin McGinn fer aðra leið en  Wittgenstein.   Hann telur sig geta skýrt hvers vegna sönnunarstreð heimspekinnar sé svo erfitt.

Skýringin sé  sú að mannskepnunni sé ekki gefið að ráða gátur heimspekinnar. Hún sé frá náttúrunnar hendi þekkingarlega lukt (e. cognitively closed)  fyrir slíkri ráðningu, rétt eins og hundar eru ófærir um að skilja eðlisfræði.

En jafnvel þótt annað hvort Wittgenstein eða McGinn hefðu á réttu að standa þá kunna að verða til nýjar heimspekigátur í framtíðinni, gátur sem standa undir nafni.  Heimspekigátur eru ekki gefnar stærðir, fyrr á öldum voru  hvorki til gátur vísindaheimspeki né  gervigreindar.

Við getum ekki spáð fyrir um gátur framtíðarinnar og því ekki vitað fyrirfram hvort þær verða ráðanlegar eður ei. Ráðanlegar vel að merkja af mönnum, ef til vill líka af gervigreind eða verum frá öðrum hnöttum.

Kannski eru sumar gátur heimspekinnar gervigátur en  allar aðrar heimspekigátur þess eðlis að mönnum sé  ekki fært að ráða þær.  Eða sumar þeirra ráðanlegar mönnum.

Tilraunaspeki

Hvað sem því líður er best að hafa vaðið fyrir neðan sig og ofreyna sig ekki við heimspekilega  sannleiksleit, án þess að gefa hana alveg upp á bátinn.

Í stað sannleiksleitar  má  stunda heimspekilegar tilraunir. Tilraunaspekingurinn  leitast við að vekja menn af þyrnirósarsvefni, vekja til umhugsunar, hreyfa við þeim. Hann leitar að möguleikum  fremur en sannleika. Í The Poetic of Reason skrifa ég „The forte of philosophy is the proliferation of possibilities“.

Möguleikastaðhæfingar ber að rökstyðja vel. Auk þess  skal sannleikanum ekki alveg úthýst, hver veit nema sannleiksbrot megi finna í möguleikastaðhæfingunum.

Skáld og listamenn leika sér einatt að hugmyndum og leita að spennandi möguleikum, hunsa stundum veruleikann. Franz Kafka lék sér að hugmyndinni um manninn sem breyttist í skorkvikindi, skáldaði  um þessa mögulegu uppákomu sem kannski segir eitthvað satt um mannlífið.

 Líkt og skáldinu er heimspekingnum heimilt að leika sér að hugmyndum en leikreglurnar eru að jafnaði  reglur rökvísinnar. Leikurinn sá arna er leikurinn alvarlegi,  ekki  óskyldur leik ljóðsins en heimspeki samt, leikspeki.  Eitt af markmiðum leiksins er að fjölga fílósófískum kostum.

 Einhver kann að spyrja hvort hugsanatilraunir heimspekinga eru ekki dæmi um tilraunaspeki í reynd.

Svarið er að slíkar tilraunir eru einatt gerðar til að höndla rökleg sannindi, PST-spekingurinn (ég) er ekki bjartsýnn á að það takist. En slíkar tilraunir geta verið innblásandi og umhugsunarvekjandi, þannig hugsanatilraunir vill PST-sinninn gera.

Ég    vil   feta í fótspor  Roberts Nozicks og leggja  áherslu á að raða (e. rank) kenningum eftir meintu ágæti  þeirra fremur en taka beina afstöðu til þeirra. Ofreyna sig ekki við sannleiksleit. 

Hvaða mælikvarða á ágæti ber að leggja áherslu? Til dæmis góðan rökstuðning og skýrigildi en einnig frumleika og það hvort kenningin er uppbyggileg og ögrandi.

All nokkru áður en ég las grein Nozicks boðaði ég tilleiðsluhyggju (e. inductivism) um heimspeki. Mér til mikillar ánægju var Nozick líka tilleiðslusinni og varði heimspekilega tilleiðslu (e. induction) með mun betri rökum en ég.

Mín útgáfa kveður m.a. á um að stundum megi efla kenningu rökum ef sýna megi fram á að nokkur fjöldi mismunandi, en velrökstuddra,  kenninga leiði til sömu niðurstöðu um leið og rökin gegn niðurstöðunni séu ekki nógu góð.

Þá séu niðurstöðurnar tækar (nothæfar) þar til annað sannara reynist. Köllum þetta “PST-tilleiðslu,” henni  beitti ég oft í tilraununum í The Poetic of Reason.

Í þessari bók  er veruleikinn   mitt tilraunadýr, ég fylli hann með ljóðrænu og sé hvað setur. Ég geri mér litlar vonir um að höndla sannleikann en vona að tilraunirnar séu ögrandi, umhugsunarvekjandi, jafnvel uppbyggilega.

Sónarþættirnir

Athugað er í bókinni hvort eitthvert vit er í því að segja að málið, líkön, tilfinningar og fleira  hafi ákveðna póetíska þætti, þeir skulu nefnast “sónarþættir“: Frásögur,  hugsmíðar  (hið skáldaða, e. fictions), myndhvörf og bókmenntagreinar (e. literary genres) af tvennu tagi.

Fyrra bókmenntagreina-hugtakið er flokkunar-hugtak, það varðar flokka bókmennta á borð við skáldsögur, leikrit, og ljóð. Hið síðara varðar eigindir bæði bókmenntaverka, annarra listaverka, og  ýmissa heimssniða (e. slices of reality) annarra: Harmræn, ljóðræn, spaugileg, dramatísk o.s.frv.

Þá kann frómur lesandi  að spyrja af hverju þeir kallist “sónarþættir.” Svarið er að Són var eitt kerjanna sem hinir fornnorrænu guðir fylltu Suttungamiði, það er að segja skáldadrykknum.

Úr kerjunum draup mjöðurinn niður á jörðu og urðu þeir menn skáld að bragði sem fengu dropana á sig.  Hver veit nema dropar falli á heiminn gjörvallan.

 Eitt af mikilvægustu hugtökum PST   “destabing“ og er illþýðanlegt. Það vísar til “destabilzation“ og  “stabbing.” Fyrrnefndi þátturinn tengist því að gera hugtök, sem virðast hafa stöðugt inntak og umfang, óstöðug.

Síðarnefndi þátturinn varðar þá  iðju  að stinga kreddur á hol. “Destabing“ má kalla  “delluvana afbyggingu“ (e. No Bullshit Deconstruction), afbygging af (vonandi!) rökvísu tagi sem sett er fram á mannamáli.

Til að greina mína speki (ef einhver er) enn skýrar  frá hefðbundinni afbyggingu kýs ég að  nota sagnorðið  “að dístaba“ hvarvetna þar sem því verður komið við (ég er málunnandi en ekki hreintungumaður). 

Eftir að bókin kom út var mér bent á að kalla mætti dístöbun "riðlun", það að dístaba "að riðla". Vel athugað!

Tækin til delluvana afbyggingar  eru aðallega sónarþættirnir en þeirra koma hvergi við sögu afbyggingar í anda Jacques Derridas. Hafi hugtak a.m.k. þrjá af sónarþáttunum telst það dístabað (segja má að það sé ljóðvætt).

Af hverju nægja ekki tveir þættir? Það er einfaldlega stípúlering af minni hálfu, til að halda dístöbun  innan marka skynseminnar verður að gera skýrar  lágmarkskröfur til hennar og koma í veg fyrir geðþóttaákvarðanir varðandi hana.

Sjálfsævisaga síleska skáldsins Pablo Neruda Ég játa að hafa lifað er frásaga, full af myndhvörfum og hugsmíðum. Engum dylst hugur um að bókin er póetísk þó hún sé strangt tekið sannfræðileg (e. non-fiction).

Nýlega tók ég mig til og framdi ofureinfalda dístöbun á greiningarspeki. Ekki er hægt að greina hugtak nema að hægt sé að segja sögu þess þannig að skorið verði úr hvort hugtakið er bundið sérstökum menningarheimi eða er algild.

Besta, kannski eina,  leiðin til að greina hugtak er að gera hugsanatilraunir og þær eru skáldaðar frásögur, hugsmíðar. Ef  greiningin  á hugtakinu á að leiða til röklegra sanninda þá verður hún að teljast sönn í öllum mögulegum heimum.

En hugmyndin um mögulega heima er metafórísk, strangt tekið er aðeins til einn heimur þótt frjótt geti verið að ræða um mögulega heima.  Rökgreining að hætti greiningarspeki hefur því sagnþátt, þátt myndhvarfa og hugsmíða, þrjá sónarþætti og telst því dístöbuð þangað til annað sannara reynist.

Afbygging af gerð  Derrida virðist felast í því að brjóta fyrirbæri niður og raða brotunum aftur með nýjum hætti. Svo lítið eins og listamaðurinn Jean Tinguely sem notaði brotajárn úr gömlum vélum til að búa til lista-vélar.

Mín afbygging, ef afbyggingu skyldi kalla, er fremur eins og listaverk Christos sem breiddi yfir mannvirki og gaf þeim með því nýja samsemd án þess að brjóta þau niður.

Delluvana afbygging þar sem sónarþættirnir koma ekki við sögu má kalla  “fagur-dístöbun.“ Í  þess lags  dístöbun verður reynt að sýna fram á að estetískur þáttur (eða þættir) séu í fyrirbærum sem á yfirborðinu virðast öldungis sneyddir slíkum þáttum. 

Fagur-dístöbun . er ekki ljóðvæðing heldur estetísering.  Hana verður að rökstyðja vandlega, sá rökstuðningur verður líka að vera fallvaltur.

Ljóðið og hið lógíska

Nýráðinn starfsbróðir spurði mig hvað ég fengist við. Ég svaraði að bragði „ég fæst við estetíska heimsvaldastefnu,” reyni að leggja nýjar lendur undir estetík og póetík.

Notum aðra líkingu: Ég reyni að sjá vanda heimspekinnar frá estetískum og póetískum sjónarhóli,  það þótt aðrir hólar veiti engu  lakara útsýni.

Sá sem fylgir póetískri hyggju hlýtur að skrifa um hana með ögn ljóðrænum hætti. Martha Nussbaum bendir á að hann myndi lenda í eins konar mótsögn  við sjálfan sig ef hann kynnti hana með þurrpumpulegum, hrein-akademískum hætti (Nussbaum 1990: 7).

Hið ljóðræna má þó ekki ríkja eitt, sameina ber skynsemina og hið skáldlega. Fræðin og kvæðin skulu  ríma!

Eftir margra áratuga efasemdir hefur mér loksins lærst að sameina megi hið lógíska og hið ljóðræna. Með því hef ég læknast af eins konar geðklofa.

Nietzsche lætur Zaraþústra sinn segja söguna um andann sem fyrst holdgervðist sem úlfaldi. Sá var tilbúinn til að bera allar þungar byrðir. Næst holdgervðist hann sem  ljón  er varði hugmyndir með kjafti og klóm. Að lokum holdgaðist hann sem smábarn er gat byrjað upp á nýtt, óháð uppeldi og hefðum.

Ég kýs að snúa ögn út úr sögunni og heimfæra á mig sjálfan: Framan af var ég eins og úlfaldi, hlaðinn þungum byrðum heimspekivandans. Ég velti því stöðugt fyrir því hvaða kenning væri best, vildi finna svar en fann ekki. 

En æsti mig upp til að trúa sumum og réðist sem ljón á þá sem ég taldi fara villur vegar. Þá varð ég fyrir vitrun og sá ljós ljóðspekinnar, PST. Fyrir vikið varð ég  smábarn  á ný, barn  sem leikur sér að hugmyndum og lifir í sátt við Guð og menn.

Þetta eru sprek á eldi spekinnar. Vonandi orna þau einhverjum þótt lítilfjörleg séu.